اسفند ماه، ماه پایانی زمستان، هنگام کاشتن دانه و غله است. کاشتن ” سبزه عید ” به صورت نمادین و شگون، از روزگاران کهن، در همه خانه ها و در بین همهً خانواده ها مرسوم است. امروز، در همهً خانه ها رسم است که ده روز یا دو هفته پیش از نوروز، در ظرف های کوچک و بزرگ، کاسه، بشقاب، پشت کوزه و … دانه هایی چون گندم، عدس، ماش و … می کارند. موقع سال تحویل و روی سفره “هفت سین ” بایستی سبزه بگذارند. شاید زیباترین ویژگی سفره هفت سین را می توان به وجود سبزه آن دانست، به این دلیل که سبزه با رنگ و طراوت خود دلها را شادمان می سازد و با نگریستن به آن طلوع سال جدید را زیباتر می کند.
تاریخچه ی کاشتن سبزه
از روزگاران قدیم در بین همه خانواده های ایرانی کاشتن سبزه مرسوم بوده است. در ایران باستان در کاخ پادشاهان بـیست و پنج روز قبل از نوروز در میدان شهر دوازده ستون از خشت خام بر پا می شد و بر هر ستون غلات متفاوتی مانند گندم، جو، برنج، باقلا، کاجیله، ارزن، ذرت، لوبـیا، نخود، کنجد، عدس و ماش می کاشتـند و در ششمین روز فروردین، با شادی این سبزه ها را می کندند و به نشان برکت و باروری در تالارها پخش می کردند. در همان روزگاران معمولا سه قاب از سبزه به نماد اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک بر سفره هفت سین می گذاشتند و اغلب کنار آنها گندم، جو و ارزن که نقش مهمی در خوراک مردم داشتند سبز می کردند تا سبب فراوانی این دانه ها در سال جدید گردد. امروزه نیز آن چیزی که وجودش بر سر سفره هفت سین ضرورت دارد، سبزه است. مردم یزد از نیمه اسفند به سبز کردن سبزه در کاسه و بشقاب و حتی بر روی کوزه های سفالی می پردازند. زرتشتیان رویش سبزه را در نوروز نشان تازه شدن زندگی و فصل رویش دانه ها که خود برکت زندگی محسوب می شود، می دانند.در گذشته زرتشتیان یزد بیشتر "تره تیزک" را که در گویش خود بدان "ششه" می گویند بر روی کوزه های سفالی سبز می کردند.
در روایتی مربوط به بروز خشکسالی و قحطی در زمان جمشید گفته شده است که اهریمن برای نابودی مخلوقات، این خشکسالی را ایجاد کرد و جمشید موفق شد ضمن غلبه بر اهریمن، خشکسالی و قحطی را برطرف نماید و دوباره طبیعت سبز و خرم گردد. بیرونی در آثارالباقیه می نویسد:« پس مردم این روز را نوروز خواندند و هر کس به یمن و مبارکی در تشتی جو کاشت و این رسم سبزه نشانیدن در ایام نوروز از آن زمان تا به امروز باقی مانده است.»
دلیل کاشت سبزه
پیشنیان ما سبزه را نماد برکت و باروری می دانستند و قبل از عید گندم، جو و ارزن را که جزو مهم ترین خوراک آنها بود، می کاشتند و اگر دانه ها رشد خوبی داشت، آن سال را سالی پر برکت می دانستند. زرتشتیان رویش سبزه را نماد تازگی و برکت زندگی می دانند. زرتشتیان در گذشته بیشتر "تره تیزک" یا به زبان محلی ششه را بر روی کوزه های سفالی سبز می کردند.
بر اساس یافته پژوهشگری دلیل علمی کاشت سبزه این بود که ایران دارای آب و هوای بسیار متنوع و متفاوت است و خانم های ایرانی برای اینکه بدانند کدام نوع از غلات رشد بهتری در آن سال خواهد داشت، غلات مختلفی مانند گندم، جو، عدس، لپه و... می کاشتند. آنها معتقد بودند کلیه کاشتنی ها و نشاءها با آب و هوای همان سال نسبت مستقیم دارد. بنابراین هر کدام از آنها که بهتر سبز می شد آن را در همان سال می کاشتند مثلا اگر آن سال عدسشان آفت می زد و کچل می شد، دیگر عدس نمی کاشتند. مثلا مردم در شهرهای استان لرستان، گاودانه می کاشتند تا بدانند در سال جدید خوراک دام دارند یا خیر و در غیر این صورت، گیاه دیگری را بکارند.
نکاتی برای تهیه سبزه عید
- گندم، عدس، تره تیزک بهترین دانه ها برای کاشت سبزه هستند.
- تره تیزک را یک شبانه روز خیس می کنند و آن را در کیسه های پارچه ای نازک می ریزند و در جایی گرم قرار می دهند تا جوانه بزند،پس از جوانه زدن دانه ها را در بشقاب های پهن بی لبه ریخته و روی جوانه ها را پرده ای از ماسه نرم می ریزند و آب می دهند تا سبز شود.
- برای اینکه سبزه عیدتان رشد بهتری داشته باشد، از ظروف سفالی و چینی به جای ظروف پلاستیکی استفاده کنید.
- برای بیشتر شدن عمر سبزه باید قطر بستر کمتر باشد.
- برای آبیاری سبزه در طی مراحل کشت سبزه عید از آب ولرم استفاده کنید.
- در صورت زندگی در محیط گرم و خشک تا مرحله ای که جوانه ها به یک سانت نرسیده اند از پارچه مرطوب استفاده کنید.
چرا سبزه را در آب می اندازند؟
بعد از کاشتن و نگه داشتن سبزه بر سر سفره عید، دانه های بارور شده غلات و بذر مرکبات که به عنوان سبزه کاشته شده بودند، در روز سیزه فروردین به آب انداخته می شوند. ایرانی ها بر این باورند که در این روز، سبزه ها را باید به دست ایزدبانوی آب یا آناهیتا، یکی از مهم ترین ایزدبانوهای ایران باستان، بسپارند تا این الهه، سرسبزی سال را بیشتر کند و به مردم برگرداند. در واقع مردم در روز طبیعت که متعلق به ایزدبانوی آب و باران است، برای باریدن به موقع باران و زیاد شدن محصولات کشاورزی و سرسبزی زمین دعا می کنند و سبزه های عید را به عنوان پیشکش به ایزدبانو آناهیتا هدیه می کنند.
حتی در مورد سبزه و داستان اساطیری پیرامون آن در کتاب های تاریخی آمده است که روزی زن و مردی که در آرزوی فرزند بودند، سبزه شناوری را روی آب می بینند. وقتی خودشان را به آن می رسانند متوجه می شوند که روی سبزه یک نوزاد زیبا گذاشته شده است و نام این کودک را «داراب» می گذارند. نمونه مشابه این داستان در مورد حضرت موسی (ع) هم در کتاب های تاریخی و اساطیری هم وجود دارد. از طرفی، انداختن سبزه در آب روان، نشانه زندگی بخش بودن سبزه و نشان از تحرک و پویایی دارد. برخی هم دلیل این کار را دور کردن بلاها و بیماری و مریضی که در سبزه جمع شده است، می دانند. به این معنی که با به آب انداختن سبزه، پلیدی ها و مریضی ها هم از ما دور می شود.
باورهای مردم درباره سبز کردن سبزه
اعتقادات و باورهای مردم درباره فلسفه سبز کردن سبزه در شهرهای مختلف ایران متفاوت است و گاهی اوقات شکل خرافه به خود می گیرد. برای مثال هنوز هم برخی افراد بر این باورند که سبز کردن سبزه به دستشان نمی آید و حتی اگر همه مراحل کاشتن و سبز کردن سبزه عید را هم به درستی انجام دهند، باز هم بذرهای سبزه، تا قبل از جوانه زدن له می شود یا سبزه ها زرد می شوند. مردم شاهرود اعتقاد دارند که سبزه را در مدت زمان نگهداری، به جز برای قرار دادن در سفره، نباید مدام تکان داد و جای آن را عوض کرد چون این کار شگون ندارد و باعث فرود آمدن بلا و نحسی خواهد شد. یک باور عجیب دیگر هم این است که سبز کردن سبزه عید برای برخی افراد شگون ندارد. یعنی اگر فردی اقدام به کاشتن سبزه کند، دچار بلا می شود. در برخی خانواده ها این رسم وجود دارد که اگر مادرشوهر به خاطر اعتقاد به شگون نداشتن کاشتن سبزه عید، سبزه نکارد، عروس خانواده هم باید مثل مادرشوهر خود، از کاشتن سبزه عید خودداری کند و سبز کردن سبزه به فرد دیگری سپرده شود یا از بیرون خریداری شود. البته فراموش نکنید که این باورها ریشه در خرافات دارند و شما هم باید تمام تلاشتان را بکنید تا این باورهای منفی را از زندگی خود خارج کنید.
انتقاد به سبز کردن سبزه
هر سال قبل از فرارسیدن سال نو، برخی افراد با انتقاد کردن به سبز کردن سبزه به خاطر هدر رفت بذرهای کاشته شده، سعی در منصرف کردن مردم از انجام این کار دارند. توصیه دوستداران محیط زیست این است که این سنت قدیمی را کماکان بجا آورید ولی سعی کنید از میزان کمتری بذر برای کاشتن استفاده کنید تا آب و بذر کمتری به هدر برود.
هر چند برخی افراد از سبزه های عید برای درست کردن سمنو یا حتی از سبزه خشک شده یا تازه آن را به عنوان ماسک های زیبایی استفاده می کنند. شما هم می توانید تا زمانی که جوانه های سبزه، سبز هستند، از آن ها در تهیه انواع سالاد هم استفاده کنید. یعنی می توانید از سبزه عید نهایت استفاده را بکنید و آن را دور نریزید.
فلسفه جالب سفره هفت سین ایرانیان
