هنر فیروزه کوبی و چگونگی انجام آن

تا پیش از آغاز تاریخچه هنر فیروزه کوبی و ظهور آن، تنها کاربرد فیروزه در ساخت زیور آلات و بدلیجاتی همچون دستبند، گردنبند و انگشتر بود. ولی با حضور هنر فیروزه کوبی، کاربرد فیروزه افزایش یافت و هنرمندان توانستند از این سنگ زیبا در ساخت اشیای دیگری استفاده کنند. هنر فیروزه کوبی این اجازه را به هنرمندان می دهد که بتوانند روی فلزات مختلف اعم از مس، برنز و نقره را با استفاده از سنگ فیروزه تزئین کنند. سنگ فیروزه ابعاد مختلفی دارد و می توانید سنگ فیروزه مرغوب نیشابور کوچک و بزرگ را در فیروزه کاری ها مشاهده کنید. اشیای فلزی مختلف پس از این که دارای طرح می شوند، وارد مرحله فیروزه کوبی می شوند. یعنی طرح هایی از پیش روی اشیای فلزی زده می شوند تا بشود سنگ های فیروزه را روی آنها قرار داد. برای قرار دادن و چسباندن سنگ های فیروزه بر روی اجسام فلزی، از چسب فیروزه کوبی استفاده می شود. در هنر فیروزه کوبی، آثاری که تعداد قطعات فیروزه کوچک تر و منظم تر داشته باشند و اگر این قطعات با فاصله کمتری در کنار هم قرار گرفته باشند، آن اثر ارزش بیشتری دارد و طبیعتا قیمت بیشتری نیز خواهد داشت.

تاریخچه هنر فیروزه کوبی

هنر فیروزه کوبی یکی از هنرهایی است که قدمت خیلی زیادی ندارد. شروع تاریخچه هنر فیروزه گری تقریبا به هفتاد سال پیش باز می گردد. هنر فیروزه کوبی برای نخستین بار در شهر مشهد شکل گرفت؛ ولی به دلیل ترویج زیاد این هنر در شهر اصفهان، حالا این شهر مهم ترین پایگاه اجرای هنر فیروزه کوبی است. حدود هفتاد سال پیش شخصی به نام استاد یوسف حکیمیان هنر فیروزه کوبی را در شهر مشهد پایه گذاری کردند. ولی بیست سال پس از آن، حاج داداش منجر به ترویج هنر فیروزه کوبی در شهر اصفهان شد. از آن زمان تا به حال، شهر اصفهان همچنان از اصلی ترین شهرهایی است که هنر فیروزه کوبی در آن اجرا می شود. از زمان حاج داداش تا به حالا، کارگاه های زیادی در خصوص آموزش و اجرای این هنر در شهر اصفهان تاسیس شده اند. پس واضح است که شهر هنرمندان زیادی در شهر اصفهان زندگی می کنند که هنر فیروزه کوبی را در این شهر زنده نگه داشته اند.

انواع سنگ فیروزه در فیروزه کوبی

در تقسیم بندی فیروزه از لحاظ کیفیت و رنگ، این سنگ به دو نوع فیروزه ی گچی – سفید و فیروزه ی سنگی- آبی، سبز تقسیم می شود که فیروزه های آبی، سبز خود به دو دسته متوسط و مرغوب تقسیم می شوند.

نوعی که بیشتر در فیروزه کوبی مورد استفاده قرار می گیرد فیروزه های سنگی- آبی و سبز است، در واقع فیروزه ای که در کار فیروزه کوبی استفاده می شود باید قابلیت تحمل گرما و فشار زیاد را داشته باشد چرا که طی عملیاتی که شامل مراحل فشار و گرمای زیاد است فیروزه به وسیله ی لاک بر رو شی مسی چسبانده می شود.

مراحل انجام فیروزه کوبی

ساخت یک اثر فیروزه کوبی دارای 4 مرحله کلی است :

• ساخت بدنه (زیرساخت)
• نشاندن لاک بر روی ظرف
• نشاندن سنگ فیروزه (فیروزه کوبی)
• سابیدن سنگ های فیروزه

ساخت بدنه

در این مرحله ساخت شئ مورد نظر، با فلزی که توسط استادکار انتخاب شده در کارگاه خم کاری انجام می شود. فلزاتی که برای فیروزه کوبی می توان استفاده کرد، شامل مس، برنج، برنز و نقره است که مس و برنج بیشتر ترجیح داده شده است. ظرف(زیرساخت) مورد نظر استاد فیروزه کوب در دست استاد خم کار با مس یا برنج به وسیلة ابزار خاص این فن تولید می شود.

این نکته قابل توجه است که در طی مراحل خم کاری، ضخامت ظرف در همه قسمت ها به خصوص در قسمت های زاویه دار یکسان باشد. زیرا در غیر این صورت در حین فیروزه کوبی و پرداخت نهایی اثر ممکن است فلز آسیب دیده دچار پارگی شود.

ضخامت فلز مورد استفاده در فیروزه کوبی به اندازة ظرف بستگی دارد و از 3/0 سانتی متر تا 5/1 سانتی متر متغیر است. و بنا به بزرگی و کوچکی ظرف ، ضخامت آن تغییر می کند. برای ظروف کوچکتر از ورقة مسی نازک تر و جهت ظروف بزرگ تر از ورقة مسی ضخیم تر استفاده می شود.

برای ساخت بدنه جهت فیروزه کوبی علاوه بر مراحلی که برای ساخت دیگر ظروف انجام می گیرد مرحله ای وجود دارد به نام «نکر کاری». در این مرحله قسمت هایی از ظرف که قرار است فیروزه کوبی شود، با زاویة 90 درجه حدود 2 تا 3 میلیمتر پایین می رود.

«نکرکاری» باعث استحکام بیشتر ظرف در برخورد با ضربه های احتمالی می شود. در کار با رشتة کندن مشکلاتی به وجود می آمد، از جمله این که ممکن بود در حین حرارت دادن، لحیم ها ذوب شده و باعث جدا شدن رشته کندن شود و دردسرهایی را برای استاد فیروزه ـ کوب به وجود آورد. از نگاهی دیگر، رشته کندن که برروی سطح صاف ظرف لحیم می شد و فیروه ها را در خود جای می داد، به خاطر برجستگی که در ظرف به وجود می آورد، زیبایی و جلوة خاصی به اثر می داد. امروزه همچنان در فیروه کوبی در قسمت هایی از ظرف برای ایجاد فضا و بروز خلاقیت از رشتة کندن استفاده می شود. پس از آماده شده زیر ساخت در کارگاه خم کاری، نوبت به کار در کارگاه فیروزه کوبی است.

نشاندن لاک بر روی ظرف

در این مرحله ابتدا لاک که شبیه پوستة درخت، لایه لایه است، را می کوبند و پودرقهوه ای - طلایی رنگ بدست آمده را با کالیفن مخلوط می کنند. (لاک مرغوب جهت فیروزه کوبی، لاکی است که از تقطر چوب گردو بدست می آید.)(کالفین از تربانتین بدست می آید. "تربانتین از مواد رزینی موجود در برخی کاج ها بدست می آید"نسبت مناسب برای مخلوط لاک و کالفین 6 به 4 است. )

تغییر در نسبت لاک و کالفین باعث ایجاد اشکالاتی می شود از جمله: استفاده زیاد از کالفین باعث ایجاد حباب های ریزی در کار می شود. این حباب ها ناشی از حل شدن کالیفن در پلی استر است. به این صورت که دانه هایی از کالفین در حین کار درست ذوب نشده و سپس در مرحلة پلی استر زدن این دانه ها در پلی استر حل شود و باعث ایجاد حباب هایی در سطح اثر شود. لکه های زردی که ممکن است در قسمتهایی از لاک دیده شود نیز ناشی از وجود ناخالصی در کالفین و لاک و یا ذوب نشدن کالفین است. این مسئله قابل ذکر است که در بدنه های کوچکتر می توان از کالفین به نسبت بیشتر استفاده کرد، ولی در بدنه های بزرگ استفاده بیشتر از کالفین از استحکام لاک و در نهایت فیروزه کوبی می کاهد.در این مرحله، ابتدا ظرف مورد نظر را کمی حرارت می دهند. سپس پودر آماده شده لاک و کالفین را در قسمت مورد نظر می ریزند به وسیلة مشعل حرارت می دهند تا ذوب شود، این عمل را چند بارتکرار می کنند تا ضخامت لایة ایجاد شده به از ارتفاع قسمت گود شده ، جهت فیروزه کوبی برسد. در حرارت دهی به لاک باید دقت داشت ، زیرا حرارت زیاد باعث سوختن لاک می شود و در این صورت، لاک خاصیت چسبندگی خودرا از دست می دهد.

نشاندن فیروزه برروی بدنه

در این مرحله سنگ های فیروزه که شسته و لانه بندی شده را برطبق اندازة ظرف انتخاب می کنند. معمولاً برای ظروف بزرگ از سنگ های درشت تر و برای ظروف کوچک از سنگ های کوچکتر استفاده می شود.

مناسب ترین روش برای قراردادن سنگ های فیروزه، قراردادن آنها در دولبة قسمت نکر شده است. یعنی بهتر است ابتدا سنگ ها در بالا و پایین قسمت فیروزه کوبی (در دولبة ظرف) چیده شود و سپس دیگر قسمت ها چیده شود.

ابتدا لاک را کمی حرارت می دهند تا نرم شود سپس سنگ های فیروزه را که آنها را نیز گرم کرده اند، برروی لاک قرار می دهند. این کار به وسیلة انبر صورت می گیرد و با فشار انبر سنگ ها را داخل لاک فرو می برند. جهت تسریع کار تعدادی سنگ فیروزه بر روی لاکمی ریزند و سپس با انبر محل و جایگاه آنرا تنظیم می کنند. نشاندن فیروزه حوصله و دقت هنرمند فیروزه کوب را می طلبد، زیرا هر چه سنگ ها با فاصلة کمتر کنار هم قرار می گیرند و تیرگی لاک کمتر دیده شود، اثر در نهایت زیبا و چشم نواز خواهد شد. باید این نکته را در نظر داشت که سنگ ها از پهن ترین طرف بر روی لاک قرار گیرد تا پس از ساب خوردن فاصله های ایجاد شده بین سنگ ها به حداقل برسد. در این جا نیز دقت در حرارت دهی به لاک حائز اهمیت است. چنانچه ذکر شد حرارت زیاد به لاک باعث سوختن آن خواهد شد.در برخی از زیر ساخت ها برای این که بتوان بدنه ظرف را به راحتی در دست گرفت، میلة فلزی محکمی را به صورت موقت به اثر جوش می دهند، تا در حین فیروزه کوبی جابه جا کردن و حمل زیر ساخت آسان شود.پس از اینکه تمام قسمتهای مورد نظر از بدنه با فیروزه پرشد، تمام قسمتهای فیروزه کوبی مورد بررسی قرار می گیرد تا چنانچه در قسمت هایی لاک بین سنگ ها بر اثر حرارت یا فشار سنگ خالی یا کم شده است، مجدداً پودر لاک زده شود. به این صورت که در قسمت مورد نظر پودر آماده لاک و کالیفن می ریزند و کمی حرارت می دهند تا لاک ذوب شده و محل مورد نظر را پرکند. در قسمت هایی از کار هم از بتونة سنگی استفاده می شود. بتونة سنگی شامل:پودر مل،روغن بزرک و پودر رنگ است. در جاهایی که بتونة فیروزه ای لازم باشند از پودر اخرا، رنگ سیاه و قهوه ای استفاده می شود.

سابیدن سنگ های فیروزه

سابیدن فیروزه ها به وسیلة صفحة ساب صورت می گیرد. صفحه ساب یا سنگ سمباده که برای این منظور به کار می رود: برای سنگ های سخت تر صفحة شماره 40 است که زبرتر است و دانه بندی درشت تری دارد و سپس در مرحلة بعد صفحه ساب شماره 80 است که دانه بندی ریزتری دارد و از نوع کاربید آلومینیوم است.تجربه ثابت کرده که سنگ های فیروزه که رنگی تیره تر و متمایل به آبی دارند سخت تر از سنگ های فیروزه با رنگ روشن تر است. در حین سابیدن فیروزه ها حتماً باید جریان آب برروی صفحة ساب قرار گیرد تا از پاشیدن خرده سنگ ها جلوگیری کرده و در عین حال از داغ شدن صفحة ساب و فیروزه ها جلوگیری کند.سابیدن سنگ های فیروزه باید به حدی باشد که سطح آن ها با سطح ظرف در یک راستا قرار گیرد و کاملاً صاف و یکدست باشد. این مرحله نیز دقت و مهارت هنرمند فیروزه کوب را می طلبد، زیرا سابیدن بیش از حد فیروزه ها باعث گود شدن و تورفتگی قسمتی از کار شده و در نهایت باعث ایجاد نقص در اثر می گردد.پس از این که کار سابیدن به وسیلة صفحة ساب به اتمام رسید و فیروزه ها صاف و یکدست شدند، ممکن است در قسمت هایی از کار، سنگی از لاک جدا شده باشد و یا قسمتی لاک نداشته باشد در این مرحله مجدداً کار ترمیم فیروزه و لاک را به وسیلة بتونه سنگی انجام می دهند. استفاده از بتونة سنگی امکان سابیدن و صاف نمودن آن قسمت را به استادکار می دهد. سپس سطح فیروزه کوبی شده به وسیله کاغذ سمبادة نرم به اصطلاح پولیش می شود تا کاملا صیقلی گردد.این کار به وسیلة سمباده شماره 60 شروع می شود تا به نرم ترین سمباده یخی شماره 1400 برسد. البته ممکن است این عملیات پس از چرخ کاری سطح فلزی ظرف انجام گیرد. دراین مرحله تمامی آثار فیروزه کوبی شده به کارگاه چرخ کاری فرستاده می شود. تا سطح فلزی بدنه ظرف، به وسیلة دستگاه چرخ کاری، صاف و صیقلی شود.زیرا درحین کار ایجاد خش و کثیفی در سطح فلز اجتناب ناپذیر است. مرحله نهایی در ساخت یک اثر فیروزه کوبی زدن پلی استر به ظرف است. پلی استر به صورت یک پوشش محافظ عمل می کند و از ایجاد خش درسطح بدنه فلزی ظرف جلوگیری می کند. البته این کار به سلیقة استاد فیروه کوب و البته مشتریان اثر نیز بستگی دارد.

موارد استفاده فیروزه کوب

از هنر فیروزه کوب بر روی مس در ساخت مواردی از قبیل: قندان، آیینه، شمعدان، ،تنگ، گلاب پاش، گلدان، کوزه، شکلات خوری، آجیل خوری، سنگاب و ... استفاده می شود.

نکات مربوط به نگهداری ظروف و اشیا مسی فیروزه کوب

ماندگاری فیروزه کوبی شاید تا دویست سال هم باشد اما دو چیز به اشیا فیروزه کوب صدمه وارد می کند:

• ضربه خوردن که در اثر افتادن به وجود آید که در این صورت فیروزه های موزاییک شده در اثر افتادن و برخورد با زمین می شکنند و از جا در می آیند.
• روغن یا مواد روغنی رنگ آبی فیروزه را کدر و بد رنگ می کند.
  آشنایی با هنر طلاکوبی و جزئیاتی درباره آن