یکی از مهجورترین هنرهای ایرانی که مجال بیان نیافته هنر ساز سازی است که به تنهایی گستره ای است از زیر شاخه های متنوع که هر کدام درنوع خود با ظرافت و پیچیدگی هایی توام است، از آن جمله می توان به ساخت تار، سه تار، عود، سنتور، کمانچه، نی، تمبک ..... اشاره کرد . این هنر سالیان متمادی به صورت خود جوش به دست هنر مندان عاشق پیشه که محنت سختی ایام و رد و مخالفت عموم را به جان خریده اند، در خفا حفظ و اشاعه و امکان حیات یافته. در بررسی تاریخی ساخت انواع ساز اطلاعات چندانی مگر در دوره قاجاریه حاصل نمی شود. چنین استنتاج شده که به احتمال قریب به یقین اکثراً نوازندگان ساز خود آلات موسیقی مورد نیاز خود را می ساختند . اشاره به عاشیق ها و بخشی ها که خود ساز ساز بودند موید این مطلب است.
در هنر ساز سازی استفاده از مصالح بوم آورد نیازهای روحی ، روانی ، عاطفی و از طرفی آئین ها همچنین ذوق زره بین و موشکاف ایرانی از عوامل خلق اثر هنری می باشد. صدای ساز، شناسنامه ذوق و ظرافت نیاکانمان در طول اعصارو قرون است. صناعت و فنون این هنر نمونه ای بی بدیل از کارکرد و زیبایی شناسی است. شاخهای پر پیچ و تاب قوچهای مناطق ایران ، پوست بره مناطق مختلف ، گردوی کوههای سر به فلک کشیده و جنگلها ، توت مناطق کویری ، صدف دریاهای شمال و جنوب ، استخوان قلم پای شتر بیابانهای گرم ... سازی است خوش خوان که تاریخ مصوت ماست. هنر شریف ساز سازی در نوع خود چکیده ایست از هنر هایی چون درود گری ، زرگری ، معرق ، ..... و نوازندگی که آن را در جایگاه کاربردی ترین هنر ها قرار داده. زمزمه برخاسته از سرانگشتان هنرمند نوازنده که جانمان را می نوازد، همه مدیون تلاش هنرمند ساز ساز است. تیشه عشق اش هر لحظه بیستونی در جانمان برمی افرازد.
دف
تار و سه تار
سه تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند, و هم زمان نواخته می شوند و مجموعهٔ آندو رامعمولاً سیم «بم» مینامند.
با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا , لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند , (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می شود). سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی , به نام مشتاق علیشاه به این ساز افزوده است.
برخی از جمله عده ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می گویند.
دوتار و کمانچه ترکمن
دوتار ترکمن سه نوع دارد. نوع کوچک آن بیشتر برای کودکان و نوجوانان مناسب بوده و مورد استفاده آموزشی دارد. اما نوع متوسط آن بیشتر در تک نوازی استفاده شده و دوتار بزرگ که صدای بیشتری دارد، مورد استفاده بخشی هاست. البته دوتار ترکمن در گذشته بسیار کوچک تر از دوتارهای امروز بوده. دلیل آن هم این است که روایتی هست که در آن دوران با توجه به برخی ممنوعیت ها، بخشی ها به دلیل ترس از آشکار شدن ساز یا صدای آن، کاسه ای کوچک برای دوتار می ساخته اند تا علاوه بر کوچک شدن ساز، صدای آن نیز کمتر باشد.
ساز دیگر موسیقی ترکمنی، کمانچه است. کمانچه ترکمن با کمانچه های موسیقی سنتی ایرانی تفاوت دارد؛ سه سیمه است و کوچک تر و ضخیم تر.
تنبک
در قدیم بدنه تنبک را از چوب ، سفال و گاه فلز می ساختند. امروزه برای ساخت آن از نئوپان و پلاستیک نیز استفاده می کنند، اما بیشتر تنبکها از چوب ساخته می شوند. بهترین نوع چوب برای آن ، چوبِ تنة کهنة درخت گردوست که به اصطلاح سازندگان ساز، «سایه خواب » شده و شیرة نباتی آن خارج شده باشد. اجزای تنبک عبارت اند از:دوره یا دهانة بزرگ که روی آن پوست کشیده می شود، تنه ، نفیر یا گلویی ، کالیبر یا دهانة کوچک . تنه را گاه خاتم کاری می کنند و گاه روی تنه شیارهایی می دهند تا هنگام نوازندگی ، به کمک آنها صداهای مطلوب ایجاد شود.
سنتور
سنتور سازی به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و زهی مضرابی مطلق است. منظور از زهی مضرابی این است که صدای آن از طریق زه یا همان سیم و با ضربه ی مضراب تولید می شود. در ساختمان کلی و اجزای سنتور از چوب و فلز استفاده می شود. برای نواختن این ساز باید در مقابل ضلع بزرگتر آن بنشینید به طوری که این ضلع به صورت افقی در مقابل شما قرارگیرد، سپس با دو مضراب چوبی بنوازید. برای ساخت سنتور از چوب های محکم مثل گردو آزاد و فوفل استفاده می شود. سنتور در اندازه های مختلفی ساخته می شود، ولی سنتور معمولی و رایج “۹ خرک سُل کوک” نام دارد که دارای ۷۲ سیم (۳۶ سیم زرد رنگ روی ۹ خرک طرف راست و ۳۶ سیم سفید در گروه های چهارتایی روی ۹ خرک طرف چپ) است.
چنگهای ارکستری. سنتی. تزئینی و باستانی
چنگ، سازی رشته ای است که با انگشت نواخته می شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج شده از مستندات باستانی، ده انگشتی است.
انواع ساز چنگ یا "هارپ" به چهار دسته کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می شود که خود ار لحاظ شکل ظاهری به 17 نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می شود از جمله "چنگ زاویه دار، چنگ منحنی، چنگ ون ، چنگ لیر(چنگی در یونان که به شکل U است)".
برخی سازسازان بنام ایرانی
تاریخ هنر ساز سازی در ایران هنرمندان و ساز سازان بنام و معروفی را به خود دیده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:
- اوستا فرج الله: ساخت تار، سه تار وکمانچه
- زادور ارمنی: ساخت سه تار و سنتور
- حاج محمد کریمخان: ساخت تار، سه تار، سنتور و کمانچه
- یحیی اول(قدیم): ساخت تار وسه تار.
- مرحوم محمد مهدی کمالیان: ساخت سه تار
- مرحوم محمود هاشمی ( حکیم هاشمی): ساخت سه تار
- ابراهیم قنبری مهر: ساخت همه سازها
- بیاض امیر عطائی: ساخت همه سازها
- فریدون صالحی: ساخت ویلن.
سخن آخر
ساز یک صنعت دست بسیار با ارزش است که باید با بسته بندی مرغوب عرضه شود. به همین دلیل بهتر است ساز در جعبه ای قرار گیرد که ضد ضربه باشد و رطوبت به آن نفوذ نکند. در گذشته اغلب، سازها در کاورهایی که از ورود رطوبت جلوگیری نمی کنند؛ نگه داری می شدند و در نتیجه ممکن بود آسیب ببینند لذا می توان برای از بین بردن رطوبت هوا، از نفتالین نیز استفاده کرد.
آشنایی با هنر پوستین دوزی
