تمامی موسیقی ها از نظر ساختار به ۵ گروه کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبه ای، سازهای صفحه کلیددار، سازهای الکترونیکی. سازهی زهی از جمله سازهایی هستند که در ساختار آنها سیم یا زه به کار رفته باشد و تولید صوت در آنها توسط سیم ( زه ) صورت می گیرد مانند سازهای تار، دوتار، سه تار، تنبور، باغلاما، سنتور، کمانچه، گیتار، ویولن، دیوان، بربط، قانون و … . در ادامه با انواع سازهای زهی بیشتر آشنا می شوید.
بسیاری از مردم جهان علاقه ی زیادی به سازهای زهی دارند و در بسیاری از سبک های موسیقی سنتی و مدرن، از سازهای زهی برای آهنگسازی استفاده می شود. یادگیری سازهای زهی هم همانند سایر سازها دشوار است و تنها چیزی که سبب می شود این دشواری اسان شود، علاقه ی فردی شماست.
ساختار سازهای زهی
بیشتر سازهای زهی، دارای یک شکم یا کاسه در بخش انتهایی، یک دسته یا گردن برای پرده گذاری و یک سری هستند که کوک ها در آن قرار گرفته اند. هریک از این سازها تعدادی سیم دارند که از کوکها تا انتهای کاسه کشیده شده و در آنجا توسط خرک، ثابت شده اند. سازهای زخمه ای، با انگشت یا با مضراب های مخصوصی نواخته می شوند و در سازهای آرشه ای هم از قطعه ای به نام آرشه استفاده می گردد. سازهای زهی ضربه ای هم دارای مضراب هایی هستند که در دست قرار گرفته و نوازنده با آنها به سیم ها ضربه می زند.
انواع سازهای زهی
این نوع سازها که به زه صدا هم مشهور هستند به دو دسته مرکب و زخمه ای تقسیم بندی می شود که در زیر به صورت اجمالی به این دو می پردازیم. در ادامه اگر می خواهید اطلاعاتی در مورد ساز شناسی کسب کنید با بیتستان همراه باشید.
1. زهی- زخمه ای
این نوع سازها همانطور که از اسمشان هم پیداست دارای سیم هایی روی بدنه هستند و با مضراب، زخمه یا انگشت نواخته میشوند. در سازهای ایرانی میتوان به تار، سه تار و تنبور اشاره کرد و در موسیقی غربی هم گیتار، هارپ و مانلولین جز سازهای زهی-زخمه ای دسته بندی میشوند. انواع سازهای زهی زخمه ای عبارتند از:
تار
این ساز جز سازهای اصیل ایرانی است که شامل کاسه ای دو قسمتی و نقاره است. تار ایرانی را معمولا به صورت نشسته روی پا قرار می دهند و آن را با مضرای می نوازند. طرز قرار گرفتن ساز به این شکل است که دسته ی تار سمت چپ و کاسه ی تار سمت راست باشد. البته برای افراد چپ دست این قاعده برعکس است.
نوازنده با مضرابی که در دست راست خودش گرفته به سیم ها ضربه میزند و با دست چپ پرده های ساز را عوض می کند. تار از جمله ساز های مهم در موسیقی ایرانی است و طرفداران خاص خود را همیشه داشته است.
سه تار
ساز سه تار از نظر پرده بندی و موسیقایی دقیقا شبیه به ساز تار است اما تفاوت های زیادی در شکل ظاهری این دو ساز وجود دارد. سه تار شامل کاسه ای گلابی شکل و یک دسته که نازک تر از دسته ی تار است، می شود. طرز قرارگیری این ساز هم شبیه به ساز تار است یعنی کاسه در سمت راست و دسته در سمت چپ نوازنده قرار می گیرد. این ساز معمولا با ناخن نواخته میشود اما اگر ناخن نوازنده کوتاه باشد باید از زخمه ای که شبیه به ناخن عمل میکند و در انگشت سبابه قرار می گیرد، استفاده کند. این ساز دارای سه اکتاو وسعت صدایی است.
تنبور
این ساز هم از قدیمی ترین سازهای زهی است که دسته ای بلند و کاسه ای گلابی شکل دارد. این ساز دارای دو سیم 14 پرده است و با انگشت و بدون مضراب نواخته می شود.
ماندولین
ماندولین سازی شبیه به گیتار است اما با جثه ای کوچکتر. این ساز 9 سیم دارد که به صورت 4 جفت سیم کوک می شود.ماندولین دارای دو و نیم اکتاو بازه ی صدایی است و در نوشتار نت های آن را با کلید سل می نویسند. کوک این ساز با کوک ویولن یکی ست.
گیتار
یکی از سازهای آشنای غربی برای ما ایرانی ها گیتار است. این ساز هم جز سازهای زهی زخمه ای است که هم با پیک (مضراب) نواخته میشود و هم میتوان آن را با انگشت نواخت. این ساز هم در نوشتار با کلید سل نوشته می شود. گیتار دارای شش سیم است که سه سیم بالایی آن فلزی و سه سیم پایین آن نایلونی است.
کلاسن
کلاسن یا هارپسیکورد یکی از سازهای مهم دوره ی باروک محسوب می شود. که معمولا در گروه همراهی کننده باس شماره دار را می نواخت. بعد ها پیانو جای این ساز را گرفت و کلاسن کم کم به دور فراموشی سپرده شد.
2. زهی- آرشه ای
این نوع از سازها هم دارای سیم در روی بدنه هستند اما نحوه ی نواختن آنها با تماس آرشه یا کمان بر روی سیم ها شکل میگیرد.قیچک و کمانچه از سازهای ایرانی هستند که آنها را به عنوان سازهای زهی آرشه ای می شناسیم و در موسیقی غربی، ویولن و ویولنسل جز این دسته بندی قرار می گیرند. سازهای زهی آرشه ای عبارتند از:
ویولن
ویولن و هم خانواده های آن جز معروف ترین سازهای زهی آرشه ای هستند. معروف ترین ساز این دسته ویولن است که کوچکترین عضو این خانواده هم هست. نواختن این ساز پیچیدگی های خاص خودش را دارد و بهتر است که یادگیری آن از سنین کودکی شروع بشود. ویولن روی شانه ی سمت چپ نوازنده قرار میگیرد و با آرشه ای که با دست راست روی سیم ها کشیده می شود، نواخته می شود. ویولن ها در دو نوع ویولن آکوستیک و ویولن کلاسیک دسته بندی می شوند.
ویولنسل
این ساز شباهت های زیادی به ویولن دارد اما تفاوت اصلی آن در جثه ی بزرگ آن است. البته نحوه ی نواختن آن هم با توجه به جثه اش تفاوت دارد. این ساز روی زمین قرار میگیرد و نوازنده پشت آن قرار گرفته و با دست راست آرشه را روی سیم ها می کشد و تولید صدای موسیقایی می کند. ساز ویولنسل دارای رده ی صدایی باس می باشد و در سبک های کلاسیک، جاز و پاپ استفاده می شود.
ویولا
این ساز هم از سازهای زهی آرشه ای است و در خانواده ی ویولن قرار میگیرد. ویولا کمی از ویولن بزرگ تر است و صدای ضخیم تر و بم تری دارد. این ساز هم مثل ویولن 4 سیم دارد و دسته ی آن بدون پرده بندی است. شیوه ی دست گرفتن و نواختن آن کاملا شبیه ویولن است.
کمانچه
از قدیمی ترین و اصیل ترین سازهای زهی آرشه ای است. محققین معتقدند که ساز کمانچه در اصل تکامل یافته ی ساز رباب است. این ساز دارای انواع مختلفی از کاسه است. کاسه ی کمانچه میتواند حالت کروی داشته باشد و یا مقطعی 8 ضلعی داشته باشد. اما همه ی انواع آن کاسه ای تو خالی دارند. پایه ای فلزی در زیر کاسه ی کمانچه وجود دارد که روی زمین قرار میگیرد و با آرشه ای که در دست راست نوازنده قرار می گیرد، نواخته می شود.
3. زهی – کوبه ای
این نوع از سازها دارای سیم هایی هستند که به واسطه ی برخورد چکش بر سیم، صدای موسیقایی تولید میکنند. سنتور از جمله سازهای ایرانی این دسته است و پیانو و زایلوفن جز سازهای غربی این دسته بندی هستند.این نوع از سازها با ضربه ی چکش روی سیم ها نواخته می شوند که عبارتند از:
سنتور
این ساز ایرانی یکی از اصیل ترین سازهای زهی کوبه ای است که با ضربه های دو مضراب چوبی روی سیم ها نواخته می شود. سنتور سازی بسیار خوش صدا و پر طرفدار حتی در بین غیر ایرانی هاست. این ساز دارای جعبه ای ذوزنقه شکل است که 72 سیم را روی خودش نگه می دارد.
پیانو
این ساز یکی از کامل ترین ساز ها از نظر گستره ی صدایی است و دارای حدود 7 تا 8 اکتاو صداست. پیانو 3 پدال دارد که در زیر پای نوازنده تعبیه شده. درون جعبه ی پیانو سیم هایی قرار دارد که با فشردن کلاویه ها توسط چکشی که درون جعبه قرار دارد روی آنها ضربه وارد می شود و تولید صدا می کند. البته در سال های اخیر نوع دیجیتال این ساز هم به بازار عرضه شده که با توجه به حجم کمتر و قیمت پایین تر مورد توجه علاقه مندان و نوازندگان قرار گرفته است.
اجزای اصلی ساز زهی
این نوع سازها از اجزای متفاوتی تشکیل شده که در ادامه به این موارد اشاره ای کوتاه خواهیم داشت:
- سیم یا زه (chord): جنس زه یا سیم می تواند در هر دستگاهی متفاوت باشد که به طور معمول در سازهای زهی در دو نقطه، ثابت می شود و بر اثر ضربه این سیم یا زه ارتعاش پیدا می کند و صوت ایجاد می شود.
- دکمه (Button): یک قطعه کوچک است که در انتهای این سازها قرار دارد که سیم ها را به حالت کشیده نگه می دارد. مانند ویولن
- زخمه یا مضراب (plectrum،pick): این دو ابزارهایی فیزیکی هستند برای زخمه زدن به ساز
- صفحه زیر (back): به قسمت زیرین یا پشتی جبعه صوتی سازهای زهی صفحه زیر گفته می شود.
- گل یا شبکه (Rose): به روزنه های صوتی که به طور معمول به شکل گل ساخته می شود تا بین هوای داخل جعبه صوتی و هوای خارج ساز ارتباط برقرار کند، گل یا شبکه گفته می شود.
- پاشنه (hell یا frog): به بخشی از کمانه سازهای زهی که در دست نوازنده ها قرار دارد، پاشنه گفته می شود.
- خَرَک ( bridge یا ponticello): خَرَک در واقع یک قطعه کوچکی است که وظیفه اصلی آن این است که زه ها را از صفحه صوتی بالاتر نگه دارد.
جمع بندی
برای انتخاب ساز مناسب باید به دنبال علایق توانایی ها و اینکه با کدام ساز احساس راحتی بیشتری داریم توجه کنیم. در واقع باید بدانیم آنچه که از موسیقی می خواهیم چیست. در مورد سازهای زهی با توجه به اینکه هر ساز ویژگی های خاص خود را دارد برای انتخاب ساز مناسب، فرد نیاز به آشنایی کامل با ساختمان هرساز، نحوه یادگیری، مدت زمان لازم برای یادگیری ساز دارد. به عنوان مثال در میان سازهای زهی، ویولون برای یادگیری به زمان بیشتری احتیاج دارد ویولا صدای گرم تری نسبت به ویولون دارد و حتی نواختن آن نسبت سخت تر است. ویولونسل دارای صدای پرحجم و همچنین به دلیل بزرگی حمل و نقل آن از جایی به جای دیگر دشوار تر است. از طرفی سبک موسیقی هرساز متفاوت است. بنابراین برای یادگیری و انتخاب ساز مناسب نیاز به مشاوره افراد با تجربه در این زمینه است تا با برسی علایق و استعداد هرفرد ساز مناسب انتخاب شود.
نکاتی که هنگام خرید کارت صدا باید در نظر بگیریم
