مِفرَغ یا برنز آلیاژی است از مس و قلع که با آن ابزارهای مختلف و مجسمه را تهیه می کنند. مفرغ قدیمی ترین آلیاژی است که انسان آن را تهیه کرده است، زیرا در معادن مس معمولاً فلز مس به طور طبیعی با قلع به صورت یک آلیاژ طبیعی وجود دارد به همین دلیل معمولاً نخستین ابزارهای مصنوعی فلزی که در قدیم توسط بشر ساخته شده غالباً از مفرغ است.
عصر مفرغ
عصر مفرغ دومین قسمت از عصر فلزات است که پس از دوره مس قرار می گیرد. این تقسیم بندی به این جهت است که مصنوعات فلزی این دوره از زندگی بشر بیشتر ترکیبی از مس و قلع است بطوری که کاوش های دیرین شناسی نشان داده ساکنان ایران از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح نیز آلیاژ مفرغ را می شناخته اند و از آن برای ساختن مصنوعات فلزی خود استفاده می کرده اند و مصنوعات مفرغی نیز که در سایر نقاط دنیا ضمن حفاری ها به دست آمده قدیمی تر از این تاریخ نیست. بنابراین می توانیم شروع دوره مفرغ را از پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح که شروع دوره آهن است بدانیم. مفرغ ترکیبی است از مس و قلع به رنگ های مختلف سرخ، سرخ کم رنگ و نارنجی، که زودتر از مس ذوب می شود و در مجسمه سازی و ساختن ادوات دیگر مورد استفاده قرار می گیرد.
ایران دارای پیشینه بسیار طولانی در امر ذوب سنگ معدن و استخراج فلز مس می باشد، آثار بدست آمده از تپه قبرستان دشت قزوین متعلق به نیمه دوم هزاره پنجم پیش از میلاد، تپه علی کش در دهلران، تپه سیلک، تل ابلیس در بخش مرکزی رشته کوههای کرمان و کاوشهای بمپور و شهداد گویای این مطلب است. فلز کاران قدیمی به مرور در جهت بهره گیری از عناصر و ترکیب آنها، به ماده ای محکم تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که اصطلاحاً مفرغ نامیده می شود. بدین ترتیب مفرغ بصورت یکی از برجسته ترین صنایع فلات ایران در آمد.
عصر مفرغ قدیم از ۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ پیش از میلاد
عصر مفرغ میانه از ۱۶۰۰ – ۲۰۰۰ پیش از میلاد
عصر مفرغ جدید از ۱۲۰۰ – ۱۶۰۰ پیش از میلاد
شکل گیری هنر مفرغ
اقوام کاسی زمانی که از طریق قفقاز وارد ایران شدند با خود هنری ماندگار را سوغات اوردند، این اقوام که جزء اولین گروهی بودند که در لرستان ساکن شدند، در بدو ورود خود شروع به ساخت ابزار و اشیاعی مثل: سنجاق قفلی، آیینه، انگشتر، گردنبند، فنجان، ابزار سوارکاری، ابزار جنگی که نشان از جنگاوری و سوارکاری ماهرانه اجدادمان می دهد، مجسمه های حیواناتی مانند: گوزن، آهو، اسب و گاو، کاسه آبخوری و خنجر بوده است. این اشیاء ساخته شده همگی یک تفاوت بزرگ با دیگر ابزار و وسایل موجود در آن زمان دارد و آن هم طرح و نقش های مزین شده بر روی پیکره شان است. در هرجای خاک حاصلخیز لرستان که حفاری بشود بی شک نشانه ای از هنرمندان چیره دست ایرانی نمایان خواهد شد و بی شک این هنرمندنی موجبات تعجب و شگفتی همگان را در پی دارد.
مفرغ لرستان
یکی از مناطق شاخص ایران در زمینه صنعت مفرغ، ناحیه لرستان است. لرستان در مرکز نوار غربی ایران و از مجموعه دره های تنگ و باریک و کوههای مرتفع تشکیل شده است. شواهد موجود اشاره به فلزکاری لرستان از هزاره چهارم پیش از میلاد دارد. مجموعه اشیای فلزی منسوب به لرستان از نیمه قرن گذشته توسط محققین و پژوهشگران مختلف بسیار مورد توجه قرار گرفته و زینت بخش اکثر موزه های بزرگ جهان می باشد. پژوهشگران، هنر مفرغ کاری لرستان را نتیجه کارهای ساده ای می دانند که بیان کننده چندین قرن انقلاب مادی ملتی کشاورز و جنگجو است. این هنر در هزاره چهارم قبل از میلاد به اوج خود رسید. اهمیت هنر مفرغ کاری لرستان، انتقال هنر و سنن اجدادی، انتقال مفاهیم و موضوعات مشترک مذهبی و بیان قانون مندی هایی است که برای همه اقوام سوارکار، جنگاور و کشاورز دنیای قدیم، به نحوی تحسین انگیز، دل نشین، پسندیده و ستودنی بوده است. اشیاء، وسایل و ابزار به جا مانده از هنرمندان خردمند زاگرس، بسیار و بی شمار است که از آنها می توان به جنگ افزارها شامل خنجر، شمشیر، گرز و… ساز و برگ سوارکاری، وسایل زینتی و انواع ظروف و وسایل پذیرایی مخصوص اشاره کرد.
مفرغ در جهان
هزاران سال است که از مفرغ کالاهای گوناگون می سازند. مفرغ اگرچه فلزی بسیار سخت و کارکردن با آن دشوار است، اما گفته می شود که چینی ها و مصری ها یونانی ها ایرانی ها و رومی های قدیم آن را می شناختند و از آن برای ساخت لوازم گوناگون استفاده می کردند. در کورنوال انگلیس معدن های زیادی وجود داشته که دارای ذخیره های عظیم قلع بوده است. بنابراین، قلعی از که از کورنوال به دست می آمده برای ساختن مفرغ در بخشهای دیگر اروپا استفاده می شد. بیش از هزار سال قبل در کشورهای چین، کره و ژاپن هم مفرغ استفاده می شد.
مفرغ به سه صورت مورد استفاده قرار می گرفته است: برای ظرفهای کلیسا، برای نیازهای روزمره، و در کارهای مورد نیاز. استفاده از کاسه های مفرغی از قرون وسطی در کلیساهای انگلیس متداول شده است. در انگلیس ساختن بشقاب و فنجان های مفرغی بسیار رایج بود. اما در همان زمان اشخاص ثروتمندتر از ظروف نقره ای استفاده می کردند و استفاده از ظروف مفرغی فقط مختص طبقهٔ متوسط بود.
در فرانسه، در قرن چهاردهم، از مفرغ برای ساختن ظرفهای نوشابه، بشقاب، نمکدان، و قابلمه های غذا استفاده می کردند. در قرن چهاردهم در آلمان کارخانه ای تأسیس شد که در آن محصولاتی از مفرغ می ساختند در همان زمان در بلژیک، هلند، سوئیس، روسیه و اسکاندیناوی نیز ظروف مفرغی ساخته می شد. در ایالات متحده از مفرغ، در دوره های اولیه کشف این قاره استفاده می شد و مقداری ظروف مفرغی مربوط به قرن هفدهم وجود دارد، اما تولید اساسی آن بین سالهای ۱۷۵۰ (میلادی) و ۱۸۵۰ (میلادی) انجام پذیرفت. در آن زمان از مفرغ برای تهیهٔ تمام ظروف آشپزخانه استفاده می شد.
سخن آخر
کوه های سهند نزدیک تبریز و حوالی قره داغ، دامنه های جنوبی زاگرس نزدیک استرآباد و شاهرود، انارک دراصفهان، رباط الک آباد در نزدیکی مشهد، لرستان و اطراف همدان و در حوالی دریای مازندران معادن سنگ قلع و مس فراوانی وجود داشته است.
آشنایی با هنر بی نظیر مقرنس کاری
