کارنامه سیاست خارجی دولت دوازدهم و چشم اندازهای دیپلماسی فعال

دولت سیزدهم از اواسط مرداد در پاستور مستقر خواهد شد و فصل جدیدی در تاریخ ایران با شروع به کار این دولت به ریاست رئیس جمهور منتخب آیت الله سید ابراهیم رئیسی آغاز خواهد شد. برخی از تحلیلگران بر این باورند که پیروزی آیت الله رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری و معرفی ایشان به عنوان هشتمین رئیس جمهور تاریخ جمهوری اسلامی ایران، ریشه در عملکرد ضعیف دولت دوازدهم در عرصه های مختلف خصوصاً در عرصه دیپلماسی دارد. دولت دوازدهم با شعار توزیع میوه های برجام و آوردن نان برجام بر سر سفره ایرانیان بر روی کار آمد ولی در عمل با عهدشکنی آمریکا و خروج این کشور از توافق هسته ایران با 1+5، تمام معادلات و پیشبینی های دولت غلط از آب درآمد و وضعیت اقتصادی کشور دچار بحرانی بی سابقه شد. بسیاری از تحلیلگران بر این عقیده اند که عدم توجه دولت دوازدهم به ظرفیت های بالای دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران باعث انزوای سیاسی و افول اقتصادی کشور و بحران در عرصه های اجتماعی مختلف شد. دولت سیزدهم به ریاست آیت الله رئیسی قرار است این ظرفیت های مغفول را احیاء کند ولی این کار مستلزم مطالعه دقیق عملکرد دولت دوازدهم و به دست آوردن شناخت لازم از مواردی است که توجه به آن می تواند، ایران را به عنوان یک بازیگر قوی در منطقه و مناسبات بین المللی احیاء نماید. برای بررسی بیشتر این موضوع و ابعاد آن به سراغ جناب آقای دکتر شهرام فتاحی استاد روابط بین المل و مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرمانشاه رفته ایم. دکتر فتاحی سابقه ریاست بر دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرمانشاه و معاونت فرهنگی دانشگاه آزاد کرمانشاه را در کارنامه دارد. توجه مخاطبان ساعد نیوز را به این مصاحبه جلب می کنیم:

دولت با بزرگنمائی درباره برجام، جامعه را دچار بحران انتظارات کرد!

ساعد نیوز: برخی از تحلیلگران بر این عقیده هستند که دولت دوازدهم از تمام ظرفیت های موجود در عرصه سیاست خارجی بهره نبرده است. به طور مثال، کشورهای جنبش عدم تعهد و تعامل با این کشورها در برنامه سیاست خارجی دولت دوازدهم مغفول مانده است. نظر حضرتعالی در این خصوص چیست؟

دکتر شهرام فتاحی: بخش اعظمی از انرژی و تمرکز دولت دوازدهم بر روی احیای برجام یا همان توافق هسته ای ایران با کشورهای اروپائی، روسیه، چین و آمریکا صرف شد. واقعیت این است که در مورد برجام مع الأسف با وجود تمام حسن و قبح هایش خطوط قرمز رهبری لحاظ نشد. نکته دیگر در خصوص برجام این است که این قرارداد بین المللی استراتژیک یا مورد اغراق قرار گرفت یا مورد حمله. برخی دستاوردهای آن را بزرگ جلوه دادند و برخی گفتند که توافق هسته ای جنینی بود که اگر متولد می شد فرصت تأثیر در کشور و زندگی مردم را می داشت. حقیقت این است که برجام به موضوع نزاع حیدری نعمتی در کشور تبدیل شد. داوری ایدئولوژیک درباره این توافق با تحلیل های رئالیستی-پراگماتیستی مبتنی بر فایده و هزینه همراه شد و به هر صورت، تحلیل های متفاوتی درباره آن ارائه گردید. متأسفانه برجام وارد عرصه حیات عمومی نیز شد و مردم عادی کوچه و بازار هم درباره آن نظر می دهند و این نشانه سیاست زدگی جامعه ایرانی است. این در حالی است که برجام یک متن تخصصی در حوزه روابط بین الملل است که فهم آن مستلزم داشتن دانش در این حوزه است. این مقدمه را گفتم تا بگویم که قبض و بسط ها و تحلیل های موجود خودش یکی از زمینه های ابهامات موجود درباره برجام در جامعه ما است. مشکل اصلی دولت این بود که با بزرگنمائی درباره برجام، جامعه را دچار بحران انتظارات کرد. آقای روحانی، این موضوع استراتژیک را به عنوان موضوعی برای کوبیدن رقبا مورد استفاده قرار داد. کار به جائی رسید که منتقدین آکادمیک برجام را با الفاظ ناشایست مورد خطاب قرار دادند. همین جبهه گیری افراطی و عدم تعامل باعث شد که زمانی که ما به یک صدای واحد در کشور نیاز داشتیم این صدای واحد وجود نداشته باشد و طبیعتاً آقای ظریف هم پشتوانه لازم برای حضور قوی در مذاکرات را نداشت.

همه چیز به سر زلف نازک برجام گره زده شده بود!

مشکل دوم درباره سیاست خارجی دولت آقای روحانی، نداشتن پلن ب بود. همه چیز به سر زلف نازک برجام گره زده شده بود بدون فکر کردن به این که این گره هر لحظه می تواند باز شود. به بدعهدی دشمن توجه کافی نشده بود. رهبری از کاریزما و منزلت خودشان برای گفتمان سازی برای به ثمر رسیدن برجام هزینه کردند ولی دولت قدر این حرکت رهبری را ندانست. دو سه سال پیش از تحقق برجام رهبری درباره دکترین نرمش قهرمانانه سخن گفتند و قرائت زیبا و روزآمدی را از صلح امام حسن (ع) ارائه دادند. ایشان علناً از تیم مذاکره کننده و شخص آقای ظریف به صورت مداوم و با قدرت حمایت کردند. ولی دولت چون پلن دومی برای مدیریت بحران احتمالی با عوض شدن دولت آمریکا و خروج این کشور از برجام، نداشت، وضعیت به این روز افتاد. آقای روحانی می دانست که دولت اوباما دولت مستعجل است و حتی بلافاصله بعد از انعقاد برجام، ما شاهد برقراری برخی تحریم ها علیه ایران بودیم و دستگاه دیپلماسی باید به این نکته توجه می داشت. بلافاصله بعد از روی کار آمدن کاراکتر عجیب دونالد ترامپ که فهم آخرالزمانی از قصه داشت صحنه برجام به کلی تغییر کرد. از سال 1948 به این سو یعنی زمانی که رژیم جعلی صهیونیستی تشکیل شد، هیچ یک از رؤسای جمهور آمریکا جرئت نکرده بود، بیت المقدس را به عنوان پایتخت این رژیم به رسمیت بشناسد. این رویکرد ایدئولوژیک ترامپ با عافلگیری دولت دوازدهم در این موضوع همراه شد و عملاً ما خودمان را در یک بن بست یافتیم. وقتی شما مطالبات اجتماعی را بالا می برید و همه چیز را به رشته نازک برجام گره می زنید، نتیجه ناامیدی در سطح جامعه خواهد بود و عملاً در عرصه دیپلماسی هم گزینه های محدودی برای توسعه روابط با سایر کشورها روی میزتان خواهد بود.

تنش زدائی با همسایگان خصوصاً عربستان سعودی باید در دستور کار قرار بگیرد! دولت جدید بنایی بر زدن زیر میز مذاکرات وین ندارد! تیم دیپلماتیک دولت آقای رئیسی باید سیاست تنش صفر با همسایگان را در دستور کار قرار دهد.

ساعد نیوز: به عنوان یک تحلیلگر مسائل بین الملل بفرمائید که دولت سیزدهم، چگونه می تواند ایران را از انزوای سیاسی کنونی که زمینه رکود اقتصادی کشور نیز هست، خارج نماید؟

دکتر شهرام فتاحی: در علم استراتژی ما می خوانیم که هر بازیگری در عرصه بین الملل نمی تواند در بیش از یک جبهه بجنگد! بنابراین اولین کار تنش زدایی با همسایگان است که باید در دستور کار قرار بگیرد. روابط ایران با عربستان باید از حالت صلح مسلّح خارج شود. در غیر اینصورت هزینه های زیادی را برای این موضوع خواهیم داد. درست است که بسیاری از ملت های منطقه پشتیبان جمهوری اسلامی ایران هستند ولی واقعیت این است که قاطبه دولت های منطقه اقبال بیشتری به ریاض دارند. در اولین نشست رئیس جمهور منتخب، ابراز علاقه آیت الله رئیسی برای راه اندازی سفارتخانه در دو کشور، را من به فال نیک می گیرم. این یک سیگنال مثبت بود. دولت جدید بنائی برای زدن زیر میز مذاکرات وین ندارد. حقیقت امر این است که عادی سازی روابط با عربستان و مذاکرات وین با همدیگر گره خورده اند. سه دور مذاکره تا به حال برای حل مشکل ایران و عربستان صورت گرفته است و کشورهایی مثل عمان و قطر در این میان فعال هستند. سؤمدیریت اصلی در دولت دوازدهم عدم توجه به ظرفیت های دیپلماتیک در منطقه است. کشور ما در یک منطقه ژئوپلتیک منحصربفرد قرار دارد. توصیه من به تیم سیاست خارجی دولت آقای رئیسی این است که سیاست تنش صفر با همسایگان را در دستور کار قرار دهند و از هر نوع رویکرد ایدئولوژیک در این مسأله پرهیز کنند. در عرصه دیپلماسی باید ظرفیت و امکانات را در نظر بگیریم. بهبود روابط با کشورهای مسلمان از اهمیت بالایی برای گشایش در عرصه دیپلماسی برخوردار است.

شاید ما از بن سلمان در کسوت پادشاه آینده عربستان سعودی خوشمان نیاید، ولی عجالتاً به صلاح ما نیست که با عربستان در تنش قرار بگیریم. در یمن طلیعه یک صلح پایدار دیده می شود. برخی بازیگران منطقه ای انشالا کمک کنند تا این صلح برقرار شود. ما نباید در دام سیاست خارجی آمریکا گرفتار آئیم.

ایران در حال حاضر اولویت دولت بایدن نیست چرا که آمریکا می خواهد روی اژدهای زرد متمرکز شود. این بهترین فرصت برای خروج از انزوای کنونی است.

ساعد نیوز: امروز شاهد تحولاتی خاص در منطقه هستیم و طبیعتاً ظرفیت های سیاست خارجی از این تحولات تأثیر می پذیرد. با توجه به شرایط فعلی چه ظرفیت هایی در عرصه سیاست خارجی لازم است در مقطع کنونی مورد توجه قرار بگیرد؟

دکتر شهرام فتاحی: امروز شاهد آن هستیم که طالبان مثل زمان حکومت داعش در سوریه و شام در حال زیر و زبر کردن افغانستان است. این اتفاقات فی الساعه رخ نمی دهد بلکه آمریکا با خروج از افغانستان می خواهد زمینه را برای ظهور نبردگاهی دیگر برای جنگ های نیابتی مهیا سازد. خبر سقوط مزار شریف اصلاً برای ما خبر خوبی نیست فارغ از این که چه اندازه این خبر درست است. این خیلی خطرناک است. آمریکائی ها عادت دارند هر منطقه ای که حضور دارند با رویکرد مزورانه از آن منطقه خارج می شوند و شعله های جنگ را در آن منطقه از نو به راه می اندازند تا دوباره به آن منطقه با عنوان ناجی بازگردند. در حال حاضر، دولت بایدن به تعبیر خودش می خواهد تمام انرژی اش را صرف مبارزه با اژدهای زرد کند. ما امروز اولین اولویت تیم بایدن نیستیم. آنها مشغول رقابت با چین هستند. پاسخ آقای رئیسی به سؤال خبرنگار درباره دیدار با آقای بایدن به صورت یک کلمه ای "خیر" نشان داد که ایشان نمی خواهد از موضع ضعف با آمریکا مذاکره کند. این نوع پاسخ ها در عرف دیپلماتیک جائی ندارد ولی شما می بینید که آقای بایدن هم به این سؤال فقط جواب "نه" داده است. بنابراین، آقای رئیسی با علم به این موضع آمریکا از منظر عزت، مصلحت و حکمت این پاسخ را داد. وقتی با یک نگاه فرودستانه وارد بازی می شوید، دیپلماسی تان حالت انفعالی به خودش می گیرد. مرتب باید امتیاز بدهید تا طرف مقابل از شما راضی شود. رهبری اخیراً در سخنرانی شان به این نکته اشاره داشتند.

سؤال این است که ظرفیت های خارجی ما در مقطع کنونی چه هستند؟ علیرغم بمباران خبری بر علیه نظام جمهوری اسلامی ایران، امروز ما در نزد ملت های منطقه چهره خوبی داریم. در غزه، در عراق، در لبنان، در یمن و در سوریه ما در چشم مردم این کشورها یک بازیگر سلطه جو و متجاورز نیستیم بلکه حضور ما در این کشورها از دید مردم حضوری کریمانه و برادرانه برای کمک به این ملت ها است. در روابط بین الملل تصاویر از واقعیات مهمترند و این تصاویر علیرغم شانتاژ خبری شدید بر علیه ما وجود دارد. تصاویری دلبرانه از کشورمان که می تواند یک سرمایه خوبی برای سیاست خارجی باشد.

امروز طرف مقابل مشتاق تر از ما به احیای برجام است. قرارداد همکاری 25 ساله با چین، آمریکا را به تکاپو انداخته است.

ما باید به بازار نفت و انرژِی برگردیم. طرف مقابل امروز مشتاق تر از ما به توافق است. اصرار دارند تا قبل از سالگرد توافق در تیر ماه، برجام احیا شود و قطار به ریل بازگردد. این علاقه مندی نباید دست کم گرفته شود. نباید در نزدیکی به شرکای شرقی مان نیز افراط کنیم. باید با دیدی حکیمانه، تعادل را در این روابط برقرار سازیم. قرارداد 25 ساله با چین، یک از دلایلی است که آمریکا علاقمند به توافق هستند. ولی یادمان نرود که سر در دیپلماسی ما شعار "نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی" است.

من معتقدم که نگاه داهیانه رهبری هم پیشگیرانه و هم پیشروانه است. نیاز ما به سرمایه و تکنولوژی را برطرف می کند و از طرف دیگر توازن را هم برقرار می کند. ما باید تلاش کنیم که در وضعیت توازن مثبت قرار نگیریم. ما با استفاده از قرارداد 25 ساله باید از شرایط موجود استفاده کنیم تا موازنه منفی برقرار شود. این یکی از مسائل مهمی است که تیم سیاست خارجی آقای رئیسی باید به آن توجه کند. ایران خواسته یا ناخواسته بین المللی ترین کشور در بین المللی ترین منطقه جهان است. این جبر ژئوپلتیک و تقدیر تاریخی ما است. ما نمی توانیم در هیچ موضوعی بی طرف باشیم و این سرنوشت ما است. تنش صفر با همسایگان و استفاده از اشتیاق آمریکا برای احیای توافق باید در دستور کار قرار بگیرد. ما باید به عدّه و عُدّه خودمان نگاه کنیم. نباید آقای رئیسی را در شرایط دشوار قرار دهیم. امروز اولویت ما خروج از انزوای کنونی باید باشد. اگر اعتقاد داریم که آقای رئیسی می تواند به ما کمک کند باید زمینه این کمک را هم فراهم کنیم. افراط گرائی خصوصاً در زمینه سیاست خارجه با بن بست مواجه خواهد شد.

نباید با تحمیل دیدگاه های جناحی عرصه را برای آقای رئیسی در دیپلماسی و سیاست خارجی تنگ کنیم.

نفتالی بنت و نتانیاهو برای جمهوری اسلامی ایران علی السویه هستند. ولی برای تضمین منافع ملی، تأکید رهبری بر برگزاری انتخابات در سرزمین های اشغالی باید سرمشق سیاست خارجی دولت جدید در زمینه مسأله فلسطین باشد.

ساعد نیوز: تغییراتی که در عرصه قدرت در اسرائیل صورت گرفته و شکست آقای نتانیاهو و روی کار آمدن نفتالی بنت چه اندازه در سیاست خارجی ما تأثیرگذار است. آقای نتانیاهو موضع روشنی داشت ولی بنت فرد مرموزی است که دولتی چند حزبی و ائتلافی را تشکیل داده است. نظرتان در این خصوص چیست؟

دکتر شهرام فتاحی: نفتالی بنت یا نتانیاهو برای دولت جمهوری اسلامی ایران، علی السویه است. ولی در مسأله فلسطین امروز عرصه بین الملل دیگر بحث حذف اسرائیل یا سخن گفتن از غده سرطانی را برنمی تابد بلکه باید این مسأله را به صورتی زیرکانه و داهیانه پیش برد. رهبر انقلاب با علم به این موضوع به چاره اندیشی تئوریک پرداختند و فرمودند که ما با انسان ها مشکل نداریم. فقط باید یک انتخابات برگزار شود و همه رأی دهند آن وقت اکثریت بر این سرزمین ها حکمرانی کنند. آقای رئیسی هم همین مطلب را می گویند. واقعیت این است که رژیم صهیونیستی در زمان نتانیاهو در افراط گرائی شدید قرار داشت ولی کابینه جدید هم شکننده است. هیچ همخوانی ای میان فراکسیون های حاضر در این دولت وجود ندارد.

دولت بایدن به اسرائیل فشار می آورد تا زیر میز مذاکرات وین نزنند. مقاومت و صبوری مردم ایران طرف مقابل را به توافق مشتاق تر کرده است. درباره اسرائیل سیاست خارجی ما تغییری نخواهد کرد. طبیعتاً هر دولتی هم در اسرائیل مستقر شود رویکرد جمهوری اسلامی ایران را به مسأله می داند. امروز ولی به لطف مجاهدت های شهدائی مثل حاج قاسم ما در شرایط بسیار قوی ای در عرصه دفاعی و قدرت نرم و سخت برون مرزی قرار داریم. ما باید از این سرمایه استفاده کنیم. جامعه ما امروز به یک سکون عاطفی شدیداً نیازمند است و من یقین دارم که در پایان سال 1400 وضعیت جامعه بسیار بهتر از این خواهد بود چون دولتی که قرار است مستقر شود، می تواند از سرمایه عظیم استراتژیک و دیپلماتیک و دفاعی کشور برای خروج از انزوا بهره ببرد.

دکتر علی مطهری : با توجه به شناختی که از آقای رئیسی دارم تشکیل کابینه فراجناحی محتمل است