دیوان سازی زهی زخمه‌ای است که توسط مضراب پلاستیکی یا توسط سر انگشتان دست با روش و تکنیکی به نام شلپه یا شرپه نواخته می شود.
دیوان سازی کُردی است که در مناطق کرد نشین ایران، عراق، ترکیه و سوریه جایگاه خاص و ویژه ای دارد در واقع این ساز ریشه در فرهنگ و اصالت این مناطق دارد که نشان دهنده آداب و رسوم مشابه و افکار و عقاید مردمان این مناطق است. از نظر شکل ظاهری باید گفت ساز دیوان از خانواده ساز تنبور و کمی بزرگتر از آن است. این ساز دارای کاسه ای بزرگتر از ستار است. از آنجا که دسته دیوان بلند و کشیده است دارای صدای بلند و گیرا می باشد.
آنچه از شواهد بدست آمده است نشان می دهد اگر چه ساز دیوان را سازی کُردی می شناسند ولی دارای اصالتی ترکی است که حدود 400 سال پیش در شهر فیرورق (پره) از نواحی خوی ساخته و مورد استفاده قرار گرفته است. این ساز با اصالت و ملیت ایرانی در موسیقی ترکیه طرفداران زیادی دارد. ساز دیوان بخش جدانشدنی در موسیقی بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه است. اگرچه زمان زیادی از ظهور این ساز نمی گذرد اما طرفداران خاص خود را در بین ایرانیان و کردنشین ها دارد.
ساز دیوان دارای هفت سیم است و همچنین دارای 23 پرده است، که این هفت سیم به صورت:
سه سیم در پایین که باهم نواخته می شوند و جنس یکی از آن ها فنر است.
دو سیم در وسط که بازهم با هم نواخته می شوند.
دوسیم در بالا که یکی از جنس فنر و دیگری سیم معمولی است.
دیوان سازی محبوب با صدای گیرا و جذاب دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته است تا به شکل امروزی در آمده است. ساز دیوان در اندازه های مختلف و از جنس های متفاوت ساخته می شود.
دیوان در سه سایز ساخته می شود:
جُرا
دسته کوتاه
دسته بلند
جُرا کوچکترین سایز است. سایز دسته بلند را در اصل با نام دیوان می شناسند اما در ایران به دسته کوتاه و دسته بلند هر دو دیوان گویند. دیوان دسته بلند دارای پرده ها و کاسه ای بزرگتر نسبت به انواع خود است.
بطور کلی
جُرا
باغلاما دسته کوتاه
باغلاما دسته بلند
تانبورا
ساز دیوان
ساز میدان
همگی از خانواده این ساز هستند که از نظر شکل ظاهری و نحوه ساختار تفاوت های کمی با هم دارند.
دیوان با ساختار زیبای خود و صدای دلنشین دارای قسمت های مختلف زیر است.
کاسه طنینی بزرگ: دیوان دارای کاسه ای بزرگ است که بدلیل بزرگ بودن بصورت یکدست نمی توان آن را ساخت. این کاسه بصورت چند تکه ای است که به حالت پروانه ای یعنی با چسباندن قطعه های هلالی شکل چوب خم شده ساخته می شود و دارای جنسی از درخت گردو، سرخ دار، گلابی و یا توت سیاه است.
سیم ها: دیوان سازی با هفت سیم است که در سه ردیف بصورت سه‌سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم بندی و کوک می شود. دو سیم آن را « وا » گویند و سه سیم دیگر به طور هم صدا کوک می شوند. جنس سیم ها از فولاد است.
گوشی: دیوان سازی با 7 گوشی به تعداد سیم های خود است که از جنس بلوط، شمشاد و درخت مَمرَز ساخته می شود و 4 گوشی روی صفحه گوشی ها و 3 گوشی در کناره ها قرار دارد.
دسته: دیوان دارای دسته ای بلند از جنس درخت بلوط است. بدلیل فشاری که توسط انگشتان دست نوازنده وارد می شود باید جنس محکمی داشته باشد. ساز دیوان دارای 24 پرده است که براحتی جابجا می شوند. دسته ساز هر قدر کوچکتر باشد صدای آن زیرتر است.
دستان: بر روی دسته بسته می شود و از سیم های نایلونی تشکیل شده است.
سیم گیر و شیطانک: بین سرپنجه و دستان قطعه‌ای باریک چوبی به نام شیطانک وجود دارد که محل عبور سیم ها از روی آن است و در انتهای کاسه سیم گیر قرار گرفته است. بطوری که سیم ها به آن گره می خورند.
خرک ساز: قطعه ای باریک با شیارهای کم عمق است که بر روی صفحه کاسه دیوان نصب شده است که باعث می شود سیم ها با یک فاصله مشخص و کم از صفحه قرار بگیرند. جنس خرک از چوب، عاج فیل یا استخوان است.
مضراب: از جنس پلاستیک است که برای نواختن استفاده می شود.
کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
کوک باغلاما (La, Sol, Re)
کوک مستزاد (Fa, Re, La)
کوک میسکت (Fa#, Re, La)
اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی ، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول و از نوازندگان چیره‌دست باغلاما هستند. احمد کوچ آهنگ‌های معروف جهان را برای این ساز تنظیم کرده و می‌نوازد.
دیوان از جمله سازهای مضرابی است. این ساز یک ساز کُردی است. و یکی از سازهای خانواده تنبور به حساب می‌آید، که غیر از کردستان ترکیه در مناطق مختلف کردستان عراق و کردستان ایران و کردستان سوریه استفاده می‌شود و انواع خاصی از آن در مناطق مختلف کردستان ترکیه وجود دارد. دیوان سایز بزرگتر تنبور است.
