معرفی آلات موسیقی ایرانی

بی شک یکی از آرامش بخش ترین و نشاط آور ترین هنرها، نواختن موسیقی می باشد که این هنر نزد ایرانیان به بهترین شکل اجرا می شود و مردمان هنرمند و هنر دوست ایرانی، از قدیم الایام به ساخت انواع آلات موسیقی پرداخته اند که امروزه در کارنامه پر افتخار سرزمین ایران حک شده است.

صدای وزش باد ، برخورد برگ درختان با یکدیگر ، آوای پرندگان ، صدای موج دریا ،آبشار و . . . اولین نوای موسیقی بود که انسان قبل از تاریخ – قبل از داشتن خط و زبان – شناخت . او با تقلید از طبیعت به وسیله حنجره خود درحین کار، بار دیگر ارتباطش را با طبیعت تکرار می کرد . با دمیدن درشاخ یا استخوان تو خالی حیوانات ، تنه پوک و توخالی درختان یا صدف موجودات دریایی ، اصوات قوی تری ایجاد کرد که برای اعلام خطر ، ایجاد ارتباط و خبر رسانی یا برانگیختن ترس در دل دشمن و حیوانات وسیله مناسبی بود . بوقها ( سازهای بادی ) شاید اولین سازهای ابداعی انسان بود . با ضربه زدن بر تنه توخالی درختان ( سازهای کوبه ای ) و کشیدن پوست حیوانات بر روی آن ( سازهای کوبه ای پوستی ) یا به ارتعاش در آوردن زه کمان و بعدها استفاده از کدوی خشک یا پوست نارگیل در قسمت انتهایی کمان جهت پایداری و تشدید صوت حاصله ( سازهای زهی )، اصواتی پدید می آمد.

تار

تار از ساز های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده شده و طول آن حدود ۹۵ سانتی متر است. نوازنده، تار را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد و با مضرابی که در دست دارد به سیم ها زخمه می زند. تار ایرانی شامل ۶ سیم از جنس فلز است که معمولا سیم های اول و دوم باهم و سیم های سوم و چهارم هم باهم کوک می شوند. سیم پنجم همصدای سیم های اول و دوم و سیم ششم یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شود.

سه تار

این ساز اصیل ایرانی که شباهت بسیار زیادی به تار نیز دارد، اجزای تشکیل دهنده اش به شرح زیر می باشد:
دسته، صفه رو، گوشی ها، سیم گیر، کاسه طنینی، خرک، سرپنجه، دستان ها و شیطانک.
سه تار نیز مانند تار جزءِ سازهای زهی مضرابی مقید است که با فلز، چوب و نخ نایلون ساخته شده است. برای نواختن این ساز گوش نواز باید درست مثل ساز تار نشسته و آن را به روی ران پا قرار داد و سرانگشتان دست چپ را در راستای دسته و روی دستان ها حرکت داد. سه تار دارای وزن سبکی است و به همین دلیل می توان آن را ایستاده هم نواخت. در ابتدا ساز سه تار همانگونه که از اسمش پیداست دارای سه سیم فلزی بوده که بعد از مدتی درویشی سه تار نواز سیم چهارم را هم به آن اضافه کرده است.

بربط (عود)

از دیگر آلات موسیقی ایرانی بربط است. بربط را در زبان عربی عود می نامند. از ساز های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، زه یا نایلون و استخوان استفاده می شود. عود یکی از مهم ترین و معمول ترین ساز های قدیم ایران است. دارای ۱۰ وتر است که دو به دو باهم همصدا کوک می شوند.

وسعت معمول صدای بربط نزدیک به دو اکتاو می باشد و با کلید سل خط دوم و گا ها باکلید فا خط چهارم نت نویسی می شود.

سنتور

سازی است به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و زهی مضرابی مطلق. در ساخت آن از چوب و فلز استفاده می شود. این ساز را نشسته در حالی که ضلع بزرگتر آن به صورت افقی در مقابل نوازنده قرار دارد، نواخته می شود.اجزای تشکیل دهنده این ساز پر طرفدار، صفه رو، شیطانک، سیم گیر، گوشی ها، جعبه صوتی، پل ها، خرک و مفتول روی خرک می باشد. این ساز جزء سازهای زهی مضرابی مطلق به شمار می رود که به شکل ذوزنقه متساوی الساقین ساخته شده است، سنتور با فلز و چوب ساخته شده و دارا ۲۷ صدا نیز می باشد که نت نویسی آن با کلید سل خط دوم میسر است.

ساز نی

از ساز های بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده به همین دلیل به آن نی هفت بند می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه ی نی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا صدا های مختلف به وجود می آید. وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است.

وسعت نی به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم تر، صدای اوج، صدای غیث و صدای پس غیث تقسیم می شود. نت نویسی با کلید سل خط دوم انجام می شود.

دف

یکی از سازهای معروف و پرطرفدار ایرانی که در مجالس شادی کاربرد بسیاری دارد «دف» می باشد که اجزای تشکیل دهنده اش شامل: شستی، حلقه ها، گل میخ، کمانه و پوست می باشد. دف در لیست ساز های کوبه قرار گرفته و با پوست، چوب و فلز ساخته شده است. شکل ظاهری این ساز خوش نوا، دایره می باشد و حلقه های فلزی که صدای تولید شده از دف را زیباتر می کند، در فاصله ای معین در طول جداره داخلی این ساز تعبیه شده است.

تنبک

تنبک که به تمبک نیز معروف است، جزء یکی از سازهای مشهور ایرانی می باشد که اجزای تشکیل دهنده آن، تنه، نفیر، دهانه کوچک و دهانه بزرگ می باشد. این ساز کوبه ای که بسیار شادی آور نیز می باشد، از چوب درخت افرا، گردو و توت ساخته شده است. نام دیگر ساز تنبک « ضرب» می باشد.

نت نویسی تمبک روی حامل سه خطی است به این ترتیب که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری پوست روی خط سوم علامت گذاری شده و یا گاهی با حامل هایی با خطوط مختلف انجام می شود.

کمانچه

کمانچه از آلات موسیقی ایرانی و از ساز های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده می شود. طول کمانچه از پایه ی فلزی تا صراحی حدود ۷۵ سانتی متر است. ساز را در حالت نشسته می نوازند و به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد. انگشت های دست چپ در طول دسته حرکت می کنند و آرشه با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت بر سیم ها کشیده می شود. کمانچه دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است.

وسعت معمول صدای آن نزدیک به سه اکتاو می باشد. نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم حامل استفاده می شود و یک پرده بالاتر از ساز های مضرابی نت نویسی می شود.

ساز قانون

یکی از آلات موسیقی ایرانی، سازی است به نام قانون که به شکل ذوزنقه ی قائم الزاویه و از ساز های زهی مضرابی مطلق است. در ساخت آن از چوب، پوست، فلز، استخوان و زه استفاده می شود. این ساز نشسته و در حالی که ضلع بزرگتر آن روی میز یا پا ها به سمت نوازنده قرار دارد با دو انگشت سبابه ی دست راست و چپ مجهز به مضراب نواخته می شود. معمولا دارای ۸۲ وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون است که در قسمت بم از وتر های فلزی روکش دار استفاده می شود و اکثر آن ها در گروه های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر همصدا کوک می شوند.

وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه اکتاونیم است. نت نویسی ساز قانون روی دو حامل صورت می گیرد. برای حدود یک اکتاو از صدا های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم انجام می شود.

ساز قیچک

قیچک از ساز های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن چوب، پوست و فلز به کار می رود. این ساز در موسیقی نواحی مختلف ایران استفاده می شود و نواختن آن مثل ساز کمانچه است. طول ساز حدود ۵۶ سانتی متر است. کوک سیم های قیچک معمولی به صورت پنجم های پایین رونده است و کوک سیم های سوم و چهارم در مقام های مختلف قابل تغییر است.

وسعت صوتی آن حدود دو اکتاو و به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی در این ساز قابل اجرا است. نت نویسی قیچک معمولی و آلتو با کلید سل خط دوم و قیچک باس با کلید فا خط چهارم است.

نگاهی به موسیقی سنتی ایران و سازهای آن