صنایع دستی همچون آیینه ای روح تلاشگر یک قوم و ملت را بازتاب می دهد و تلاش برای زندگی سبز با عشق را به منصه ظهور می رساند. سیستان و بلوچستان بخشی از سرزمین کهن و باستانی ایران است که مجموعه ای از یادمان های تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم را از دورترین دوران، قریب به 150 هزار سال قبل را در خود حفظ کرده است. صنایع دستی منحصربه فرد خطه کویری سیستان و بلوچستان نمونه ای از آثار بر جای مانده از تمدنی کهن است که هنرمند، نقش جان و دل را بر پارچه و سفال می زند.
سیاه دوزی
سیاه دوزی نوعی سوزن دوزی در منطقه سیستان است که برای تزئین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می رود و در این نوع دوخت تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می شود. سیاه دوزی نوعی رو دوزی اصیل است که توسط زنان سیستانی انجام می شود. سیاه دوزی سیستان نوع دیگر سوزن دوزی در سیستان ، است كه در آن از نخ سیاه ابریشم استفاده می شود و روی لباس مورد استفاده قرار می گیرد. خامه دوزی و سیاه دوزی بیشتر جنبه خود مصرفی داشته و اکثرا بین اهالی سیستان خرید و فروش می شود. هنر سیاه دوزی اگر چه در گذشته برای تزیین لباس مردان و زنان سیستانی بکار رفته اما در حال حاضر میتوان آن برای تزئین دیگر پوشاک بکار برد.
تاریخچه
با آمدن سکاها به سیستان و بلوچستان تحول بزرگی در این منطقه ایجاد شد، کمترین این تحولات بافته های منطقه بود که تحت تأثیر هنر آن ها قرار گرفت. این قوم در قرن پنجم قبل از میلاد قالی، گلیم و نمد تولید می کردند. شهرت بافته های سیستان در دوره اسلامی نشان از یک هنر پرسابقه و کهن دارد. مردم این منطقه نیز مانند سایر اقوام کوچ در چادر زندگی می کردند و از گلیم به عنوان زیرانداز، پشتی، سفره آرد و نان، خورجین و کیسه های نمک استفاده می کردند و برای تزیین آن از خرمهره، صدف، سکه، منگوله و سنگ های زینتی بهره می بردند. این هنر با تاریخ ظهور ابریشم در سیستان برابر است. در نخستین نوشته های اسلامی، سیستان محل تولید بهترین بافته های ابریشمی و پشمی بوده است. سیستان با داشتن باغ های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بوده است. منابع تاریخی از وجود کارگاه های تولید پیله و ابریشم در روستای «چلنگ» زابل حتی در ۱۰۰ سال قبل خبر می دهند. اوج این هنر مثل دیگر هنرهای سیستان را می توان به دوره اشکانی و ساسانی نسبت داد. «سیاه دوزی» نیز نوعی سوزن دوزی است که برای تزیین پیش سینه و سرآستین لباس ها در سیستان و بلوچستان به کار می رود. برای این نوع دوخت فقط از نخ سیاه که معمولا ابریشمی است، استفاده می کنند. این نوع دوخت به شکل دندان موشی به هم چسبیده است و نقش هایی که روی لباس پیاده می شود، به صورت مثلث است. در گذشته لباس اصیل زنان سیستان بیشتر در رنگ های روشن و سفید بوده و از پارچه ای نخی دوخته می شده که نخ آن توسط زنان سیستان بافته می شده و و شامل پنر(پیراهن) گشاد و دامن که به روایت بانوان قدیم سه عدد دامن بوده که بر روی هم می پوشیدند تا در مقابل وزش بادهای سیستان بتواند باز هم حجاب زن را حفظ نماید، یک باسکت (جلیقه) بر روی پنر پوشیده می شده و لچک که نوعی روسری بوده بر روی پیشانی گره می خورده است در حال حاضر لباس محلی زنان سیستان بیشتر از سفید رنگ بوده، دلیل آن شرایط اقلیمی و آب و هوای گرم سیستان بوده است که رنگ روشن گرما را دفع و رنگ تیره گرما را جذب می کند ، به این دلیل از قدیم هم مردم این منطقه رنگ روشن را انتخاب می کنند، حتی مردان نیز از رنگ سفید استفاده می کنند. لباس زنان با سوزن دوزی که به آن سیاه دوزی سیستان می گویند دوخته می شود که این سیاه دوزی در جلوی یقه، سر آستین و سر پوچک شلوار (پاچه شلوار)، پایین چاک لباس زنان انجام می شود و گاهی اوقات هم از خامک دوزی (خامه دوزی) استفاده می شود البته خمک دوزی(خامه دوزی) بیشتر برروی لباس مردان کاربد دارد. دامن لباس زنان سیستان از پارچه هایی با طرح گل های ریز بوده و هم پارچه های ساده است. پنر هم بیشتر گلدار استفاده می شود و با یک بند در قسمت کمر بسته جمع شده و بسته می شده، لچک نیز نوعی دستمال محلی از جنس ابریشم بوده و به رنگ مشکی بوده است. تومون (شلوار) زنان سیستان که با سیاه دوزی بر سر پوچک (پاچه) آن دوخت می خورد.به گفته یک از کاوشگران و باستان شناسان اولین سوزن دوزی در ایران بوده است و پایه همه سوزن دوزی ها می باشد. در حال حاضر در بلوچستان صنایع دستی مانند قالی بافی خرجین بافی، سوزن دوزی، سکه و دکمه دوزی، پریواردوزی، سیاه دوزی، ساخت ظروف سفالین وزینت آلات ( جواهر سازی ) بین خانواده ها معمول است. در برخی کتب و اسناد تاریخی از سیاه دوزی نام برده شده که خود نشان دهنده قدمت این هنر زیباست به عنوان مثال: آموزش سیاه دوزی ودگمه دوزی به ۵ تن از روستائیان بنجار شهرستان زابل و روستای کهنه غلامان در خاش.
کاربرد سیاه دوزی
سیاه دوزی در سیستان در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی مردان و زنان سیستانی, به کار می رفته که امروزه در اندک قسمت های از سیستان و بلوچستان دوخته و کارایی دارد. در این هنر نقوش فراوانی به کار می رود که بسته به جامه زنان و مردان جداگانه است. این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی سیستان نخ و پارچه است. این دوخت علاوه بر جامه مردان و زنان سیستانی, برای بقچه،جانماز،روطاقچه ای و غیره استفاده می شود.
سخن آخر
صنایع دستی سیستان و بلوچستان نماد فرهنگ اصیل و تاریخ کهن و هنر بی مثال مردم این سزمین اسطوره ای است، گوهرِ پاکیزه و قیمتیِ مردمی که نه به وسیله صنعت که به دستِ پرتوان صنعتگران، هنرمندان و بافندگان این دیار کهن تولید شده، گوهری پاکیزه که برآمده از رنجِ آدمیزاد است.
معرفی هنر جواهردوزی
