نگاه متفاوت و جالب شهید مطهری به امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر یعنی چه؟

اَمر به مَعروف و نَهی اَز مُنکَر دو واجب از فروع دین هستند. امر به معروف دعوت کردن کسی که عمل واجبی را ترک کرده به انجام آن و نهی از منکر تلاش برای جلوگیری از انجام کار حرام توسط فرد گناهکار است.از نظر فقهی امر به معروف و نهی از منکر بر کسی واجب است که نسبت به معروف و منکر آگاهی داشته و احتمال تأثیرگذاری نیز بدهد. شرایط دیگری نیز برای وجوب آن گفته اند. در قرآن بارها از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه ای ویژه برای امت پیامبر(ص)، یاد شده و گاه در کنار باورهایی چون ایمان به خدا و معاد یا اعمالی چون نماز و زکات آمده است. در کتاب های آیات الاحکام، به خصوص از آن جهت که این کتاب ها بر اساس ابواب موضوعی ترتیب یافته اند، معمولاً می توان بابی کم حجم با عنوان «امر به معروف» در آنها یافت که به بررسی آیات یاد شده اختصاص یافته است.

پاسخ های شهید مطهری به سوالات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر

سوال اول: افرادی امر به معروف و نهی از منکر را مانع آزادی و حقوق اجتماعی تلقی می نمایند و بر این باورند که افراد نسبت به اعمال فردی خود می بایست از آزادی برخوردار باشند. این سخن درست است؟

پاسخ: جامعه عبارت است از مجموعه ای از انسان ها که در [اثر] جبر یک سلسله نیاز و تحت نفوذ یک سلسله عقیده ها و ایده ها و آرمانها در یکدیگر ادغام شده و در یک زندگی مشترک غوطه ورند. نیازهای مشترک اجتماعی و روابط ویژه زندگی انسانی، انسان ها را آن چنان به یکدیگر پیوند می زند و زندگی را آن چنان وحدت می بخشد که افراد را در حکم مسافرانی قرار می دهد که در یک اتومبیل و یا یک هواپیما یا یک کشتی سوارند و به سوی مقصدی در حرکت اند و همه با هم دچار خطر می گردند و سرنوشت یگانه ای پیدا می کنند.

[به عبارت دیگر] زندگی دنیا اجتماعی است و در زندگی اجتماعی همبستگی و وحدت حکم فرماست ، کارهای خوب نیکوکاران در سعادت دیگران موثر است و کارهای بد بدکاران نیز در جامعه اثر می گذارد و به همین دلیل است که مسئولیت های مشترک نیز وجود دارد. افراد یک جامعه مانند اعضاء و جوارح بدن، کم و بیش جور یکدیگر را باید بکشند، اختلال یکی از آنها موجب زوال سلامت از عضوهای دیگر می گردد؛ مثلاً اگر کبد خوب کار نکند، ضرر آن به عضو های دیگر هم می رسد.

به واسطه سرنوشت مشترک داشتن افراد اجتماع است که اگر یک نفر بخواهد گناهی مرتکب شود بر دیگران لازم است مانع او گردند. رسول اکرم (ص) تاثیر گناه فرد را بر جامعه ضمن مثلی بیان کرده اند که گروهی سوار کشتی بودند و کشتی در دریا حرکت می کرد؛ یکی از مسافران، در جایی که نشسته بود مشغول سوراخ کردن کشتی شد، دیگران به عذر اینکه جایگاه شخص خودش را سوراخ می کند متعرض او نشدند و کشتی غرق شد؛ ولی اگر دستش را گرفته و مانع کارش می شدند هم خود جان به سلامت می بردند و هم او را نجات می دادند.

در دنیا خشک و تر با هم می سوزند و یا با هم از سوختن مصون می مانند. در جامعه که گروهی زندگی مشترک دارند و در آن، هم بد کار هست و هم نیکوکار، گاهی بدکاران از ثمره کار نیکوکاران منتفع می گردند و گاهی مردم بیگناه از صدمه گناهکاران آسیب می بینند.

سوال دوم: رابطه امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم چگونه است؟

پاسخ: قرآن کریم در مجموعه تعبیرات خود، پیامبران را مصلحان می خواند، چنانکه از زبان شعیب پیغمبر می گوید : «اِن اُرِیدُ اِلّا الاِ صلَاحَ مَا استَطَعتُ وَ مَا تَوفیقی اِلاَّ بِاللهِ عَلَیه تَوِکَلتُ وَ اِلَیهِ اُنیبُ ».4

جز اصلاح تا آخرین حد توانایی منظوری ندارم . موفقیتم جز به دست خدا نیست. تنها بر ذات مقدس او توکل می کنم و تنها به سوی او باز خواهم گشت . و برعکس ، ادعای اصلاح منافقین را به شدت تخطئه می کند :

«واِذا قیِلَ لَهُم لاتُفسِد وا فیِ الاَرضِ قَالوا اِنمّا نَحنُ مُصلِحونَ . الا اِنَهُم هُمُ المُفسِدونَ وَ لکِن لا یَشعُرونَ»

هرگاه به آنها گفته شود در زمین فساد مکنید، می گویند ما فقط اصلاح گرانیم. آگاه باشید که همین ها مفسدانند خود هم به دقت درک نمی کنند . اصلاح طلبی یک روحیه اسلامی است. هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلبی است زیرا اصلاح طلبی هم به عنوان یک شان پیامبری در قرآن مطرح است و هم مصداق امر به معروف و نهی از منکر است که از ارکان تعلیمات اجتماعی اسلام است.

البته هر امر به معروف و نهی از منکر لزوماً مصداق اصلاح اجتماعی نیست ولی هر اصلاح اجتماعی مصداق امر به معروف و نهی از منکر هست. پس هر مسلمان آشنا به وظیفه از آن جهت که خود را موظف به امر به معروف و نهی از منکر می داند، نسبت به اصلاح اجتماعی حساسیت خاص دارد .

امام حسین (ع) در وصیت نامه خویش به برادرش محمد حنفیه با تاکید به حقانیت بعثت و شهادت بهشت و جهنم و قیامت و تاکید بر آفت های فراوان جامعه اسلامی هدف قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر و اقدام برای اصلاح امت و اجرای سنت پیامبر(ص) و امام علی(ع) بیان می فرمایند :

در آن وصیت نامه ای که به برادرش محمد بن حنفیه می نویسد، می گوید :

«اِنّی لَم اَخرُج اَشِراً وَ لا بَطِراً و لا مُفسِداً وَلا ظالمِاً ، اِنَما خَرَجتُ لِطَلَبِ الِا صلاح فی اُمَهِ جَدّی ، اُریُد اَن آمُرَ بِالمَعروفِ وَ اَنهی عَنِ المنکَر وَ اَسیِر بِسیرَهِ جَدی وَ اَبی».

مردم دنیا بدانند که من یک آدم جاه طلب ، مقام طلب، اخلالگر، مفسد و ظالم نیستم؛ من چنین هدفهایی ندارم. قیام من قیام اصلاح طلبی است. قیام و خروج کردم برای اینکه می خواهم امت جد خودم را اصلاح کنم. من می خواهم امر به معروف و نهی از منکر بکنم. در نامه به محمد حنفیه نه نامی ازبیعت خواستن است ، نه نامی از دعوت مردم کوفه، و اصلاً هنوز مسئله مردم کوفه مطرح نبود.

سوال سوم: آیه شریفه که می فرماید: « کنتم خیر امه اخرجت للناس» مسلمانان ! شما بهترین امتی هستید که به نفع بشریت ظهور کرده اید، یعنی ملتی بهتر از شما به نفع بشریت ظهور نکرده است، چه الگویی و منطقی در این آیه نهفته است؟

پاسخ: به دلیل آنکه شما آمر به معروف و ناهی از منکر هستید. شما اگر می خواهید بفهمید که مقام امر به معروف و نهی از منکر در اسلام چیست، این روایتی را که در کافی و از روایت بسیار معروف و قطعی و مسلم ماست و در تمام کتب فقهی و حدیث معتبر آمده است و مفصل ترین حدیث در این باب است مطالعه کنید. من قسمت هایی از آن را برای شما می خوانم، چون همه اش مفصل است . یک قسمتش که اول حدیث هم هست این است که فرمود :

در آخر الزمان، مردم ریاکاری پیدا می شوند که دائماً آیه قران و دعا می خوانند « وَیَتَنَسَّکونَ» ، اظهار مقدس مآبی می کنند « حُدَثاء سُفَهاءُ » یک مردم تازه به دوران رسیده احقمی هم هستند . تنها چیزی که این مقدس مآبها به آن اعتنا ندارند، امر به معروف و نهی از منکر است . « لایُوجِبون اَمراً بِمَعروفِِ وَ لانَهیاً عَن مُنکَرِ اِلا اِذا آمِنُوا الضَرَر» اینها تا مطمئن نشوند که امر به معروف و نهی از منکر کوچکترین ضرری به ایشان نمی زند، به آن تن نمی دهند. « یَطلُبونَ لِاَنفُسِهِمُ الُّرخَصَ وَ المَعاذیر» دائم دنبال این هستند که یک راه فراری برای امر به معروف ونهی از منکر پیدا کنند، یک عذری بتراشند که خوب دیگر نمی شود، دیگر ممکن نیست. «یقبلون علی الصلوه و الصیام و ما لا یکلفهم فی نفس و لامال» دنبال آن عبادتهایی هستند که نه به جان ، نه به مال و نه به حیثیتشان ضرر می زند ( مثل نماز و روزه ) اما اگر وظیفه ای ضرری به جایی می زند، دیگر آن را قبول ندارد. تا آنجا که می فرماید اگر نماز هم به کار یا حیثیت یا جانشان ضرر می زد، آن را رها می کردند؛ «کما رفضوا اسمی الفرائض و اشرافها» همان طور که عالی ترین و شریف ترین فرضیه ها را رها کردند، نماز را هم رها می کردند. آن عالی ترین و شریف ترین فرضیه ها کدام است؟ «ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه بها تقام الفرائض» [امر به معروف و نهی از منکر] .

فریضه بزرگی است که سایر فرایض به وسیله آن بپا می شود. باید امر به معروف و نهی از منکر باشد تا نمازی باشد، تا زکاتی باشد ، تا حجی باشد، تا خمسی باشد ، تا معاملاتی باشد ، تا قانونی باشد، تا اخلاقی باشد. باز قسمتی از حدیث را حذف می کنم.

فرمود : «ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر سبیل الانبیا» همانا امر به معروف و نهی از منکر راه همه پیامبران است «منهاج الصلحاء ، بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الارض »

[شیوه همه صالحان است ] ، واجبات خدا به این وسیله بپا داشته می شود، راهها به این وسیله امن می گردد ، کسبها به این وسیله حلال و مظالم به این وسیله باز می گردد، زمین به این وسیله آباد می شود. شما از این جا بفهمید که حوزه امر به معروف و نهی از منکر تا کجاست، تا حدود آباد شدن زمین .

سوال چهارم: آیا نقش امر به معروف و نهی از منکر را در ارتباط موثر و همدردی اجتماعی می توان تفسیر نمود؟

پاسخ: امر به معروف و نهی از منکر یعنی چه؟ یعنی همدردی، همبستگی، همکاری، همگامی، تعرف ( شناسایی)، آگاهی ، قدرت ، آن که روز اول این اصل را طرح کرد، برای این طرح کرد که می دانست دینش دین اجتماعی است، دین فردی نیست، دین صومعه و دیر نیست.

آنها که یک عمر در دیرها و صومعه ها زندگی کردند، امروز دارند متشکل می شوند، همبستگی و همدردی پیدا می کنند، ما که دینمان دین اجتماع و زندگی و همکاری و وحدت و همبستگی است، به سوی انفراد و تنهایی و جدایی و تفرق گرایش پیدا کرده ایم. آن که چنین دستوری را طرح می کند می خواهد ما ملتی آگاه باشیم و بلکه حوادثی را که در بطن روزگار مستتر و پنهان است، آینده را پیش بینی کنیم. ما نه تنها آینده را پیش بینی نمی کنیم بلکه وضع زمان خودمان را هم نمی فهمیم! امام صادق (ع) در هزار سیصد سال پیش فرمود :«العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»

آن کسی که زمان خود را درک کند، اوضاع زمان خود را بشناسد، جریانی را که در سطح و بطن زمان مستمر است درک کند، در کار خود اشتباه نمی کند؛ یعنی مردم بی خبر از زمان خود، بی خبر از اوضاعی که در بطن یا سطح روزگار می گذرد، همیشه در اشتباهند، یعنی همیشه عوضی کار می کنند، به جای اینکه دشمن را بکوبند خودشان را می کوبند، به جای اینکه سینه دشمن را سیاه کنند سینه و پشت خودشان را سیاه می کنند، سالها باید در تقیه بمانند. این هم کارنامه ما.

متن سخنرانی شهید مطهری درمورد امر به معروف و نهی از منکر

«ما که تا حالا همه اش امر به معروف و نهی از منکر کردن ما در اطراف دکمه لباس مردم بوده است.

در اطراف بند کفش و موی سر مردم و دوخت لباس مردم بوده است.

ما معروف و منکر نمی شناسیم چی است.

ما معروف ها را به جای منکر می گیریم و گاهی وقتها منکرها به جای معروف می گیریم.

همین بهتر که ما جاهل ها امر به معروف و نهی از منکر نکنیم.چه منکرها که به نام امر به معروف و نهی از منکر به وجود نیامد.

آگاهی، بصیرت، خبرت و خبرویت می خواهد. دانایی، روانشناسی و جامعه شناسی میخواهد تا آدم بفهمد چه چیزی را امر به معروف و نهی از منکر کند. یعنی تا راه معروف را تشخیص بدهد و ببیند معروف کجاست. منکر را تشخیص بدهد و ریشه آن را به دست بیاورد ببیند از کجا این منکر سرچشمه می گیرد.

لذا ائمه دین فرموده اند جاهل بهتر است امر به معروف و نهی از منکر نکند. چون «لانه لایفسده اکثر مما یصلح»

چون جاهل وقتی می خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، می خواهد بهتر کند، بدتر می کند».

در ادامه ویدیوی سخنرانی شهید مطهری را ببینید و بشنوید.

با بهترین و آموزنده ترین احادیث تصویری درباره آفات زبان آشنا شوید