این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به شمار می آید بر فراز تپه ای خاکی که نزدیک به پانزده متر از زمین بلندتر است قرار دارد. بلندای بنا به همراه پی آن ۷۲ متر می باشد. این بنا در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی و در زمان پادشاهی کاووس پور وشمگیر و در شهر گنبدکاووس که پایتخت پادشاهان زیاری آن دیار بوده، بنا گردیده است.
(فیلم) برج جهانی قابوس یادگار شکوه جرجان با قدمت هزارسالهپروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است:
در زیر سمت شرق کوه های البرز و در برابر بیابان های پهناور آسیا یکی از بزرگ ترین شاهکارهای معماری ایران با همه شکوه و بزرگی خود قد برافراشته است. این بنا گنبد کاووس، آرامگاه کاووس پور وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش به دور است. جنگنده ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین بزرگ و مقتدر وجود دارد.
برج گنبد قابوس، در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد
و ویل دورانت در مورد آن نوشته است:
گرگان در قرن ۱۰ میلادی (دوره زیاری ها) یکی از ولایت های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر نامور بود، مانند کاوووس وشمگیر که پور سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد.
گنبد کاووس شامل دو بخش است:
- پی یا پای بست بنا و بدنه
- گنبد مخروطی
پی سازی بنا از زمین سفت آغاز و تا بلندای ۱۵ متری با آجر و مصالح مانند خود بنا انجام شده است. درون پای بست سردابی وجود داشته که پاکار تاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است.
بدنه گرد بیرونی گنبد کاووس دارای ۱۵ تَرَک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این ترک ها که در سمت های آن و به فاصله های برابر از یکدیگر قرار دارند، از پای بست بنا آغاز و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترک ها با کوهه ای آجری پر شده است. بالای این ترک ها (به جز درب ورودی) به اندازه ۱٫۳۴ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر درونی گنبد به بلندای ۹ متر و ۷۰ سانتی متر و قطر آن از کف ترک ها به بلندای ۱۴ متر و ۶۶ سانتی متر و بلندای قطر آن از بالای ترک ها یا به گفته ای قطر پای بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی متر است. کلفتی میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در بلندای ۳۷ متری، گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می کند.
این گنبد که در شمال استان گلستان در شهر گنبد کاووس است با آجرهای ویژه دنباله دار کفشکی ساخته شده است، دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار.
بلندای این گنبد مخروطی ۱۸ متر است و در بدنه شرقی روزنه ای جای داده شده که بلندای آن یک متر و نود سانتیمتر است. پهنای روزنه در بالا ۷۳ و در میانه ۷۵ و در پایین ۸۰ است. در گوشه جنوبی آن یک ورودی است که ۵/۱ متر پهنا و ۵۵/۵ متر بلندا دارد. در درون تاق نیم گرد سر در آن، مقرنسی است که به دیده می رسد در گام های نخستین پیشرفت این گونه آراستگی سازه و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده ولی زیبا از نخستین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی باشد که به مرور تکمیل شده است. دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانیا نیز در بازدید و پژوهشی که از این بنا داشته دربارهٔ این مقرنس ها چنین نوشته است: بالای درب، درون نیم گرد ورودی گیلویی مقرنسی است که در گام های نخستین پیشرفت می باشد و این یکی از نمونه های آراستن بنا است که از پایه های یک معماری که پستر اهمیت پیدا کرده است. دو سو نگاشته کوفی، کمربندوار، بدنه را آرایش کرده است که یک سوی آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی است. گونه نوشته کوفی نگاشته ها ساده و آجری است و الفبای آن آرایش ندارند. برجسته و خواناست و دورادور آن ها قاب مستطیلی شکلی است از آجر.
سبک معماری برج گنبد قابوس شیوه رازی است
