آشنایی باساز ارمنستانی دودوک

معرفی ساز دودوک

دودوک جزو ساز های هواصدا (یا آیروفون یا ساز های بادی) است. دودوک را یک هواصدای مقید زبانه دار با زبانه دو لایه معرفی می کنند که دارای لوله ی صوتی منفرد است.دودوک یک ساز ارمنی است که بسیار شبیه به ساز بالابان آذربایجان است. دودوک را نی سنتی ارامنه نیز معرفی می کنند. جیوان گاسپاریان سرشناس ترین نوازنده ی دودوک جهان است دودوک و بالابان دو ساز خیلی مشابه هستند. بالابان ساز مربوط به آذربایجان شرقی است که به همین ساز در کردستان نرمه نای می گویند. ولی دودوک ساز معروف و مختص ارامنه است. برخی هر دو ساز بالابان و دودوک را یکی دانسته، ولی با کمی دقت در نوای ساز دودوک و بالابان به راحتی می توان متوجه تفاوت نوا و صدای آن ها شویم.ساز دودوک سازی که آنرا "غمگین ترین ساز دنیا " می دانند و کاربرد آن هر روز همه گیر تر می شود. طی همین مدت کلی ترانه به زبانهای مختلف(از جمله انگلیسی و فارسی ) شنیده شده که در آن از این ساز استفاده شده بود و یا در موسیقی متن فیلمهای زیادی از صدای آن جهت زدن رنگ شرقی و عرفانی به موسیقی استفاده کرده بودند .

تاریخچه ساز دودوک

دودوک (به ارمنی Դուդուկ – به انگلیسی Duduk)،یا تزیراناپوق (به ارمنی ծիրանափող – به انگلیسی Tsiranapogh) اصیل ترین ساز ارمنیان در بین دیگر سازهای ملی آنان به شمار می رود. دودوک را نی سنتی ارامنه معرفی کرده اند. این ساز یکی از سازهای باستانی محسوب می شود که قدمتی سه هزار ساله دارد. ساز دودوک مربوط به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان است. در سال ۲۰۰۵ میلادی ساز دودوک به عنوان شاهکار میراث معنوی و شفاهی بشریت معرفی شد. ساز دودوک را غمگین ترین ساز دنیا می دانند و از آن در موسیقی متن فیلم های زیادی جهت زدن رنگ شرقی و عرفانی به موسیقی استفاده شده است.

ساختمان ساز دودوک

همان گونه که تار خوب را از چوب درخت توت و از چوب درخت گلابی برای ساختن کمانچه استفاده می کنند؛ برای ساخت دودوک هم از شاخه و چوب کهنه شده ساقه درخت پنجاه تا شصت ساله زردآلو استفاده می کنند. ارمنیان نه تنها خود را نخستین پرورش دهندگان زردآلو می دانند بلکه نام و تصویر آن را به خانه، اجتماع و باورهای خود نیز راه داده اند. به سبب قدمت کاشت و پرورش این میوه در خاک ارمنستان اسم علمی آن را در گیاه شناسی «پرونوس آرمنیاکا»[Prunus armeniaca] یا «آرمنیکا وولگاریس»،[Armeniaca vulgaris] به معنی (آلوی ارمنی) یا (میوه ارمنی) گذاشته اند. کارل لینه در ۱۷۵۳ میلادی در «فرهنگ اسامی گیاهان» [plant nomenclature] و در بخش «رتبه بندی موجودات زنده» [Taxonom] کتاب معروف خود،گونه های گیاهان از (سیب ارمنی) نام برده است. «فیلیپ دِپوئردِرله» [De Poerderlé]، گیاه شناس معروف اتریشی سده هجدهم میلادی، می نویسد: «نام این درخت میوه از نام کشوری که در آن می روید، که منطقه ای آسیایی به نام ارمنستان است، گرفته شده و میوه آن بعدها به اروپا راه پیدا کرده است. در ۱۹۶۲ میلادی، یک گروه باستان شناس، طی حفاریهای خود در اطراف معبد گارنی و در میان آثار کشف شده از عصر سنگ به تعدادی هسته زرد آلو با عمر بیش از دوازده هزار سال و دودوک ساخته شده از قلم ساق پای لک لک، متعلق به هزاره اول پیش از میلاد، دست یافت.

ساز دودوک سازی استوانه ای شکل و توخالی است که برای ساخت آن از شاخه و چوب کهنه شده ی ساقه درخت پنجاه تا شصت ساله زردآلو استفاده می کنند. ساز دودوک 25 تا 40 سانتی متر طول دارد و دارای 9 حفره در سمت بالا و یک حفره در قسمت پایین پشت نی مخصوص انگشت شصت می باشد. برای ساخت بخش دهانی آن از یقک که در ساحل رود ارس می روید استفاده می کنند. دودوک دارای یک نی کوچک است که قمیش نام دارد، طول آن 9 تا 14 سانتی متر است و وظیفه ی تولید صدا را به عهده دارد. قمیش به وسیله بست چوبی انعطاف پذیری احاطه شده که در طول نی متحرک است. یعنی قمیش های مختلفی را می توان بر روی دودوک نصب کرد که هر کدام صداهای مختلفی را تولید می کنند.

نواختن ساز دودوک

نحوه فوت کردن و تولید صدا درای ساز کمی دشوار است و افراد کمی می توانند آن را بنوازند. برای نواختن ساز دودوک لازم است که نوازنده با تمام توان خود در آن بدمد. دودوک مانند یک نی معمولی نیست که به راحتی در آن فوت کنید. در کار با دودوک ابتدا باید طرز باز کردن قمیش را یاد بگیرید، چون قمیش ها در دودوک متحرک هستند، نوازندگان نسبتا حرفه ای مجموعه ای از قمیش ها را به همراه دارند تا با توجه به حس و حال خود از قمیش های مختلف برای تولید صداهای مختلف استفاده کنند.

تنظیم صدای دودوک

تنظیم صدای دودوک ارتباطی مستقیم با فرهنگ منطقه ای دارد که در محدوده آن نواخته می شود، چرا که حتی اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است. این ساز، که قدمتی چند هزار ساله دارد، دارای سه اندازهٔ کوچک (۲۸ سانتیمتر)، متوسط (۳۳سانتیمتر) و بزرگ (۴۰ سانتیمتر) است. دودوک فقط دارای یک اکتاو، دو گام و دو نت است. در سده بیستم میلادی، استادان موسیقی در ارمنستان تنظیمات دودوک یکسان سازی کردند و تنظیم آن را، برخلاف نتهای غربی،[dodecatoni or heptatonic] درمقیاس دو نت در یک اکتاو (سوم یا چهارم) تعیین و تثبیت کردند. فن استفاده از انگشتان نوازنده نتهای اضافی لازم برای نزدیک شدن به مقیاس هفت یا دوازده نت را به دست می دهد. اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است. در گذشته، دودوک را از استخوان و بعدها از نی می ساختند اما از سده پنجم میلادی از چوب و نی درساخت دودوک به صورت معیار درآمده است. رمز صدای غمناک و ویژه دودوک در استفاده از دو قطعه لوله هم محور، قطر بیشتر لوله و قدرت تنفسی فوق العاده نوازنده نهفته است. قسمت بلند دودوک از چوب قدیمی درخت زردآلویی که میوه آن هسته تلخی دارد و بخش دهنی آن را از یِقِگ [yegheg] که در ساحل رود ارس می روید می سازند.

تفاوت دودوک و بالابان از نظر ظاهر و ساختمان

ساز بالابان از دو بخش تشکیل شده است. زبانه ساز که از جنس مدلی از نی است و بدنه آن که از جنس چوب است. زبانه این یاز انواع و اشکال مختلفی دارد و نوازنده با توجه به سلیقه و صدایی که مد نظر دارد از این زبانه ها استفاده می کند. بدنه بالابان از ۸ سوراخ و در برخی موارد خاص ۹ سوراخ تشکیل شده است. علاوه بر این یک سوراخ پشت ساز برای انگشت گذاری وجود دارد. هنگام نواختن ساز بالابان زبانه ساز میان دو لب نوازنده قرار می گیرد.

دودوک نیز مانند بالابان یک ساز استوانه ای ولی با نه روزنه یا سوراخ در بدنه و یک قسمت زبانه است که طولی بزرگتر از بالابان دارد. این ساز از چوب و شاخه ی کهنه شده ی درخت زردآلو ساخته می شود؛ چوبی که پنجاه تا شصت سال عمر دارد. بخش دهانی ساز دودوک را از یقک که در ساحل رود ارس می روید می سازند. البته قابل ذکر است که علاوه بر چوب زردآلو از چوب های دیگری که دارای بافت متراکم و چگالی زیاد هستند نیز استفاده می شود. مانند چوب های کهور، عناب، سرخاب، فوفل و …

بر سر ساز دودوک یک قمیش نصب می شود که قمیش ها می توانند متفاوت باشند و هر کدام رنگ صدایی متفاوتی را تولید کنند و نوازندگان همیشه مجموعه ای از قمیش ها را همراه خود دارند تا بسته به حس و حال خود قمیش با صدای مورد نظر را انتخاب کنند.

تفاوت دودوک و بالابان از نظر نحوه نواختن

نواختن و دمیدن در ساز بالابان کمی ساده تر از ساز دودوک است. این ساز از طریق تکنیک نفس برگردان نواخته می شود. این ساز به دلیل تماس مستقیم لب های نوازنده با سر پهن زبانه دار اجرای انواع نوانس ها به صورت بسیار خوبی اجرا می شود.

نواختن ساز دودوک نسبت به بالابان کمی پیچیده تر و سخت تر است. نوازنده برای نواختن این ساز باید از تمام قدرت خود استفاده کند. به همین دلیل این ساز را یکی از سخت ترین ساز های دنیا می دانند.

بالابان دارای محدوده صوتی زیر و نسبتا بم است و صدای حاصل از این ساز با تغییر وضعیت لب ها، تغییر فشار هوا و کامل یا ناقص گرفتن روزنه های روی بدنه ساز برای اجرای مقام های مختلف قابل تغییر است. بالابان در کوک ها و سایزهای مختلف وجود دارد و نوازندگان در فرهنگ ها و قوم های مختلف و با توجه به گامی که قرار است نواخته شود، بالابان در سایز و محدوده صوتی مورد نظر را انتخاب می کنند.

نحوه نگهداری قمیش

نحوه نگهداری از قمیش بسیار مهم است. قبل از نواختن دودوک نوک قمیش را در ارتفاع چند میلی متری آب قرار می دهند. به همین دلیل قمیش تا حدی رطوبت دارد. قمیش را باید در محفظه ای سوراخ دار مثل ظرف پلاستیکی سوراخ دار قرار دهید تا جریان هوا در اطراف آن برقرار باشد. در غیر این صورت کپک های سبزی روی قمیش چوبی دودوک رشد خواهد کرد و شما دیگر نمی توانید با آن قمیش، دودوک بنوازید.

جیوان گاسپاریان معروف ترین نوازنده دودوک

معروف ترین نوازنده دودوک، جیوان گاسپاریان است که در سولاک ارمنستان زندگی می کند. او از شش سالگی شروع به نواختن و یادگیری دودوک کرده و در ۲۱ سالگی اولین اجرا و تکنوازی اش را در ارکستر سمفونیک تاتول آلتونیان داشته است

آشنایی با ساز نی از سازهای بادی