حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می توان آن را از جاذبه های تاریخی مهم قم به حساب آورد.
حرم حضرت معصومه (س) از بخش های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و... تشکیل شده است که اکثر آن ها مزین به مقرنس کاری، کاشی کاری و آینه کاری هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده اند که بازدید از آن ها خالی از لطف نخواهد بود.
از امکانات این حرم مطهر می توان به وجود سرویس بهداشتی، امانت داری اشیای قیمتی، خدمات ویژه سالمندان، مهمانسرا، ماشین برقی حمل ونقل زائران، فروشگاه، اورژانس، درمانگاه، اتاق مشاوره، اتاق عقد، پارکینگ، رواق کودک، رواق نوجوانان، غذای تبرکی، داروخانه و غیره اشاره کرد.
جالب است بدانید که می گویند زیارت نامه حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت نامه های سایر امام زادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.
حرم حضرت معصومه (س) کجاست؟
حرم حضرت معصومه (س) در شهر قم قرار گرفته است و چندین ورودی دارد که عبارتند از باب الکوثر و باب الشفا (که به عنوان ورودی های اصلی در میدان آستانه واقع شده اند)، باب القبله، باب الجنه، باب الکرامه و باب العلم. گردشگران برای استفاده از اتوبوس های برقی مختص جابه جایی زائران می توانند به باب الشفا، باب الجنه و باب الکوثر مراجعه کنند.
آدرس حرم حضرت معصومه (س): استان قم، شهر قم، حرم حضرت معصومه (س)
تاریخچه حرم حضرت معصومه (س)
حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد.
نخستین بنای حرم
حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند.
پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ تری برای آن داد.
عصر سلجوقی، تیموری و مظفریان
ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه ای فاقد ایوان و گلدسته به جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید.
این طور به نظر می رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می توان روی کاشی های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد.امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ ترین استادهای کاشی ساز آن زمان دستور ساخت کاشی های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.
صفویه
در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی کاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد.
بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاه بیگم، بقعه حضرت را به شکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه هایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخش ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است.اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد
شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه های معرق و کاشی های هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که به دلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد می توانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است.
شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود.در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغان ها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه عباس را به یغما برد.
قاجار
پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد.
فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره پوش شود که به دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به جای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سال های متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به جای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به جای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانه ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه کاری های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال ها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت.در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته های طلا و کاشی کاری های نفیس روی آن ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد.
شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید.آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات توسعه ای و مرمتی زیادی در این حرم انجام گرفت؛ همچنین برای رفاه حال زائران، امکانات مختلفی در نظر گرفته شد. در حال حاضر، تولیت این حرم، مسئولیت نگهداری و رسیدگی به آن را بر عهده دارد و کلیه امور توسعه حرم توسط این تولیت صورت می گیرد. به عنوان مثال، تخریب ظاهر گنبد، فرسایش جدی و پیدایش اعوجاج در برخی سطوح باعث شد که تولیت آستانه مقدس در سال ۱۳۸۰، طرح تعویض خشت های طلایی گنبد حرم مطهر را کلید بزند و به این ترتیب، گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ به پرده برداری رسید. در سال ۱۳۷۷ نیز مرقد مطهر با شکل جدید کاشی و سنگ، تجدید بنا و دیواره های داخلی آن مزین به سنگ مرمر سبز شد.
گنبد و گلدسته ها
حرم مطهر حضرت معصومه (س) واقع در قم، بزرگترین و مهمترین جاذبه ی مذهبی این شهر به شمار می رود که روزانه زائران زیادی را از سراسر کشور و کشورهای دیگر به خود می خواند. این بنای با شکوه در مرکز شهر قم واقع شده و تاریخ بنای آن به قرن سوم هجری قمری باز می گردد. پس از خاکسپاری پیکر مطهر حضرت معصومه (س) در محل فعلی، که در آن عصر به نام بابلان نام داشت، پسران اشعری، سایبانی از بوریا، بر روی مرقد او ترتیب دادند، پس از مدتی در اواسط قرن سوم هجری قمری، حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ، گنبد و بارگاهی بر روی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) ساخت.
گنبد
نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه (س) بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق/۱۰۶۴م بود. در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در ۱۵۱۸ق/۱۸۰۳م به فرمان فتحعلی شاه با ۰۰۰‘۱۲ خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۶۶/۲۸ و قطرش ۱۲ متر است.
گلدسته ها
در آستانه حضرت معصومه(س) جمعاً ۶ گلدسته هست. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳م این ۲ گلدسته توسط لطفعلی خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، برمی آید که ۲ گلدسته شاه بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی خان ویران بوده است.
- گلدسته های اصلی حرم : در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م فتحعلی شاه این گلدسته ها را طلاکاری کرد. این گلدسته ها در ایام ناصرالدین شاه، توسط حسین خان شاهسوند، معروف به شهاب الملک در ۱۲۸۶ق/۱۸۶۹م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۱م کامران میرزای قاجار آنها را با خشت های زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته ها از کف صحن ۳۲/۲۰ و از سطح بام ۱۷/۴۰ و قطر انها ۱/۵ متر است.
- گلدسته های اتابکی: دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م توسط علی اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها ازکف صحن ۴۲/۸۰ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳/۳۰ متر است.
- گلدسته های کوتاه: دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه بر فراز زاویه های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده می شده است. این گلدسته ها به ارتفاع ۵۰/۱۳ متر از کف صحن و قطر ۳ متر و پیرامون ۹۰/۹ متر به شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده اند.
صحن ها و ایوان ها
آستانه حضرت معصومه (س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.
صحن عتیق
در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوانها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی شاه طلاکاری گشت. در این ایوان ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس کاری و گچ بری و آینه کاری به کار رفته و کتیبه هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.
صحن جدید
این صحن از آثار میرزاعلی اصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استادحسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی کاری، مقرنس کاری، گچ بری و آینه کاری به کار رفته و کتیبه هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می شود.
رواق ها و گنبدهای دیگر
در اطراف حرم ۶ رواق هست که اغلب دارای گنبدی کوچک تر از گنبد اصلی حرم است. ۳ رواق ساخته صفویان، ۲ رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه هایی نفیس به خط خوش نویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به چشم می خورد.
- رواق شرقی یا رواق آینه: این رواق در شرق روضه قرار دارد و در ۱۱۳۰ق/۱۸۸۲م توسط علی اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق ۲۳ متر، عرض آن ۵/۳ متر و ارتفاعش ۵ متر است.
- رواق غربی: شامل ۳ بخش است و در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م توسط محمدتقی میرزاحسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمان سرایی که شاه طهماسب در ۹۴۵ق/۱۵۳۸م ساخته بود بنیاد شد.
- رواق و گنبد شاه صفی یا حرم زنانه: آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ق/۱۶۴۲م به دستور شاه عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه های نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد شاه عباس دوم: در ۱۰۷۷ق/۱۶۶۶م توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه عباس بنا شد. گنبد آن ۱۶ ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد شاه سلیمان: مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال ۱۱۰۷ق/۱۶۹۵م توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن ۴ ضلعی نامنظم است. کتیبه ه ایی به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد طباطبائی: رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج
معرفی حرم حضرت شاهچراغ (ع)
