در مورد دوران نامزدی و قوانین مرتبط با آن چه می دانید؟

پیش از اینکه روابط طرفین به مرحله نامزدی برسد، معمولا مرد از زن درخواست ازدواج می کند که این مرحله «خواستگاری» نام دارد. درخصوص زنانی که یک مرد می تواند از آنان درخواست ازدواج کند، با محدودیت های قانونی روبه رو هستیم. ماده ۱۰۳۴ قانون مدنی بیان می کند: «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد، می توان خواستگاری کرد پس از این مرحله و توافق طرفین با یکدیگر نامزدی آغاز می شود، دوران نامزدی نیز مراحل و قوانینی دارد که در ادامه به قسمتی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

برخی از افرادی که ازدواج با آن ها ممکن نیست، عبارت اند از

• بعضی اقارب نسبی: اقارب نسبی یعنی اشخاصی که نسبت فامیلی با یک شخص دارند. این افراد از پدر، مادر، خواهر و برادر آغاز شده و به فرزندانِ عمو، خاله، عمه و دایی ختم می شوند. دراین میان، ازدواج با بعضی از آن ها ازجمله خواهر، برادر، فرزندانِ خواهر و برادر امکان پذیر نیست.
• بعضی از اشخاص به واسطه ٔ مصاهره: مصاهره درواقع، رابطه ای است که به دلیل ازدواج میان زن و شوهر و خویشاوندان آن ها شکل می گیرد. برای نمونه، هرگاه مردی با زنی ازدواج کند، ابدی به مادرِ آن زن حرام شده و حتی پس از طلاق همسر خود نیز نمی تواند با او ازدواج کند.
• زنی که در عِدّه ٔ طلاق مرد دیگری است: اصولا هنگامی که زنی از مردی جدا می شود، باید به مدت ۳ ماه و ۱۰ روز، از ازدواج با مرد دیگر خودداری کند. به این مدت زمان، عده طلاق می گویند. ازدواج مرد با زنی که در دوران عدّه است ممنوع است. هرگاه مدت عدّه تمام شده یا زن بنا به دلایلی موظف به نگه داشتن عدّه نباشد، ازدواج او مجاز است.

تفاوت های عرفی و حقوقی نامزدی

مرحله نامزدی تا حدی مانند مرحله «پیش قرارداد» در سایر قراردادهاست و نتیجه عقد اصلی یعنی ازدواج را به همراه ندارد. این یعنی هم برای طرفین، مواردی که در عقد اصلی مجاز شمرده می شود (مانند رابطه جنسی) امکان پذیر نیست و هم الزامات و تعهدات طرفینی که منشأ آن ها عقد ازدواج است (مانند نفقه و مهریه) ایجاد نمی شود. به بیان ساده تر در دوران نامزدی، زن و مرد مجاز به برقراری رابطه جنسی با یکدیگر نیستند. همچنین مرد هیچ تعهدی به پرداخت نفقه یا مهریه به زن ندارد.
چنان که گفتیم وعده ازدواج درقالب نامزدی، هیچ تعهدی برای طرفین به بار نمی آورد؛ ولی باید توجه داشت که نمی توان از این حق سوءاستفاده کرد. این یعنی هرچند در دوران نامزدی هر یک از طرفین می توانند بدون هیچ دلیل خاصی نامزدی را به هم زده و از ازدواج سرباز زنند، ولی نمی توانند این کار را به گونه ای انجام دهند که رنگ و بوی سوءاستفاده گرفته و به ورود ضرر و زیان به طرف مقابل منجر شود. بنابراین، هرکس مبادرت به انجام چنین کاری کند، چنانچه طرف مقابل بتواند آن ضرر و زیانِ وارده از عمل او را به اثبات برساند، باید جبران خسارت کند. تشخیص اینکه آیا به هم زدن نامزدی نوعی سوءاستفاده از حق بوده و به طرف مقابل خسارت وارد آورده است یا خیر، برعهده ٔ قاضی است و از پرونده ای به پرونده دیگر متفاوت است. البته باید به این نکته اشاره کرد که اصولا در عمل، اثبات سوءاستفاده و ورود خسارت درنتیجه ٔ به هم زدن نامزدی دشوار است و دادگاه ها نیز به سختی بدان حکم می دهند.

موارد قابل بررسی پس از به هم خوردن نامزدی

پس از به هم خوردن نامزدی، باید تکلیف چند مسئله روشن شود:

• مهریه

اگر تمام یا بخشی از مهریه پرداخت شده باشد، چنانچه رابطه صرفا برای آشنایی (و مطابق تعریف حقوقی از نامزدی) بوده باشد، می توان آن را مسترد نمود؛ اما در حالتی که صیغه ٔ محرمیت میان طرفین جاری شده باشد، بازگرداندن مهریه تابع قواعد نکاح است و بنا به ماهیت رابطه ٔ موجود میان زوجین، شکل های گوناگونی را می توان برای آن متصور بود.

• خسارت معنوی

مسئله دیگر، خسارت روحی و معنوی ای است که به هم زدنِ بی دلیل نامزدی، ممکن است به طرف مقابل وارد کند و فرد ِ زیان دیده می تواند به استناد قانون مسئولیت مدنی، از دادگاه درخواست جبران خسارت کند. البته باید گفت که دادگاه در این مورد نیز به سختی حکم می دهد.

• هدایا

مهم ترین مسئله درخصوص هدایایی است که طرفین در دوران نامزدی به یکدیگر می دهند و باید تکلیف آنها را پس از پایان یافتن نامزدی معین کرد. در اینجا هدایا را با توجه به قابلیت نگهداری و بقا به دو دستهٔ «مصرف شدنی» مانند خوراکی و گل ها یا «ماندگار/قابل بقا» مانند جواهرات، پارچه و ساعت تقسیم می کنند. در گروه هدایای مصرف شدنی، که قاعدتا اصل آن از بین رفته و خود عین باقی نمی ماند، نمی توان کاری کرد و حتی قیمت آنها هم قابل مطالبه نیست. برای نمونه، دسته گل هایی که در دوران نامزدی برای زن خریداری شده است، قابل استرداد نبوده و قیمت آن نیز قابل مطالبه نیست. ولی درمورد هدایایی که اصولا با چند بار مصرف شدن، از بین نرفته و باز هم نگهداری می شوند (ماندگارند)، هدیه گیرنده باید عین آنها را برگرداند و اگر عین هدایا موجود نبود، به علت نابودی آن توجه می کنیم؛ اگر به علت قصور خود هدیه گیرنده از بین رفته باشد، او باید قیمت آن را بدهد و اگر به عللی خارج از اراده ٔ وی مانند آتش سوزی و… از بین رفته باشند، حتی قیمت آنها نیز قابل مطالبه نیست. البته قانون مدنی در مادهٔ 1037 و ۱۰۳۸ توضیحاتی را در این باره ارائه کرده است:

مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ قانون مدنی به ترتیب چنین بیان کرده است: «هریک از نامزدها می تواند در صورت به هم خوردن وصلت منظور هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده است، مطالبه کند. اگر عین هدایا موجود نباشد، مستحق قیمت هدایایی خواهد بود که عادتاً نگاه داشته می شود؛ مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد» و «مفاد ماده قبل، از حیث رجوع به قیمت درموردی که وصلت منظور در اثر فوت یکی از نامزدها به هم خورد، محسوس نخواهد بود.» بنابراین افراد باید بدانند که چنانچه قبل از عقد، از طرف نامزدها یا خانواده های آنها هدایایی به طرف دیگر داده شده باشد، در تمام موارد، این هدایا قابل مطالبه نیست؛ بلکه باید شرایطی وجود داشته باشد تا بتوانند هدیه خود را پس بگیرند که این شرایط شامل موارد ذیل می شود:

1. وصلت به هم خورده باشد و بنا نباشد ازدواج صورت گیرد. در این صورت هدایایی که هریک از طرفین به طرف دیگر یا خانواده داده است قابل مطالبه و استرداد خواهد بود.
2. این هدایا به منظور و در راستای وصلت طرفین و نه به انگیزه دیگری تقدیم شده باشد.
3. چنانچه عین هدایا موجود است عین قابل مطالبه و استرداد است اما چنانچه عین موجود نباشد، صرفاً قیمت هدایایی قابل مطالبه است که عادتاً نگاه داشته می شود. بر این اساس هدایای مصرف شدنی که با مصرف عین آن از بین می رود، از شمول این بند خارج است. هدایایی از نوع لباس و عطر از این گونه اند.
4. قیمت هدایای نگاه داشتنی که تلف شده اند، در صورتی قابل مطالبه است که بدون تقصیر هدیه گیرنده تلف نشده باشد.
5. به هم خوردن وصلت به دلیل فوت یکی از طرفین نباشد.

• عکس ها، نامه ها و هزینه ٔ جشن ها

درمورد اشیایی مانند عکس ها و نامه ها هم حکم به تفکیک داده اند؛ عکس ها مشمول حکم هدیه شده و بهتر است که طرفین با توجه به ماهیت ماندگار این اقلام، آنها را ردوبدل کنند و نامه ها بنابه وظیفه اخلاقی، باید به نویسنده اصلی بازگردانده شوند و چنانچه با پس ندادن شان، قصد سوءاستفاده از آنها به همراه باشد، نویسنده نامه می تواند علیه طرف دیگر طرح دعوا کند. درمورد هزینه جشن هایی که برگزار شده است، گفته اند درصورت به هم خوردن نامزدی، در فهرست هزینه هایی که طرفین برای هم کرده اند، می توانند به شمار بیایند.

آیا دعاوی ناشی از نامزدی مشمول مرور زمان می شوند؟

نکته ٔ آخر اینکه درمورد «دعاوی ناشی از نامزدی» قبلا در قانون مدنی مرور زمان درنظر گرفته شده بود (که یعنی تنها تا مدت زمان خاصی پس از به هم خوردن نامزدی، افراد حق طرح دعوا داشتند) ولی چون مرور زمان در فقه اسلام پذیرفته نیست، این مقرره در سال ۱۳۶۱ حذف شد. اکنون افرادی که به علت به هم خوردن نامزدی خود را محق می دانند، می توانند در هر زمان، برای احقاق حق خود به دادگاه مراجعه کنند.