مزاج، کیفیتی است در طب سنتی که همان طور که در ذخیره خوارزمشاهی آمده است، از مخلوط شدن عناصر چهارگانه در بدن پیدا می شود و دارای ۹ قسم است. دانش شناخت مزاج، از مباحث مهم و بنیادین در پزشکی قدیم است. این دانش در اذهان عامه به «گرمی» و «سردی» معروف است. پیش از این با توجه به پیشرفت علم پزشکی مدرن در جهان، روش و اصول پزشکی قدیم مورد توجه خاص و طب بقراطی و ابن سینایی از مباحث درسی در دانشگاهای پزشکی بود. فعلا با جایگزینی پزشکی مدرن این روش، به ویژه در ایران تا حدی متروک گشته است؛ اما در بعضی از کشورهای آسیایی، مخصوصا در پاکستان (لاهور)، هندوستان (بنارس)، فعلا نیز تدریس این روش طبی جریان دارد. در پنجاه سال اخیر، با مطالعات تعدادی از پزشکان و دانشمندان، بسیاری از مباحث طب قدیم، بخصوص دانش مزاج شناسی رونقی دوباره گرفته و گروهی در صدد برآمدند تا با استناد به براهین عقلی و به شیوه استقراء، نقش بنیادین دانش مزاج در مطالعات پزشکی و نیز تأثیر شناسایی و تعدیل مزاج بیمار را در مسیر درمان، اثبات نمایند. شناسایی طبع یا مزاج انسان از جمله مباحثی است که نه تنها در طب سنتی ایران بلکه در سایر طب های سنتی جهان مثل طب سنتی چینی، رومی، یونانی و هندی نیز دیده می شود. از این رو شناسایی مزاج و پرداختن به آن در طول زندگی یکی از مهم ترین و کاربردی ترین شیوه ها برای حفظ سلامت، تندرستی و نشاط عمومی بدن است. مصرف مواد غذایی مناسب و همسو با مزاج و طبع افراد کمک می کند تا ما در زندگی کمتر با اختلال ها، بیماری ها و تنش های جسمی و روحی روبه رو شویم و در مقایسه با افراد دیگر سلامت بیشتری داشته باشیم.
میدانیم که درجه حرارت در بدن انسان و حیوانات خون گرم ثابت است. این ثبات درجه حرارت، از تعادل و توازن بین تولید و اتلاف حرارت در بدن ایجاد میشود. بدین معنی که در اثر فعل و انفعالات شیمیایی، در بدن حرارت ایجاد شده و در نتیجه بدن گرم میشود و در اثر عوامل فیزیکی همانند عرق کردن و عوامل محیطی بدن حرارت خود را از دست میدهد. این دو عامل شیمیایی و فیزیکی دائما موجب اختلال در حرارت بدن میگردند. آن چه که موجب تعادل حرارت در بدن میگردد. دستگاه تنظیم حرارتی است که متشکل از سیستم دستگاه عصبی و غدد مترشحه داخلی است. یعنی دستگاه عصبی و غدد مترشحه داخلی موجب ایجاد تعادل حرارت در بدن میگردند.
منابع ایجاد حرارت به ترتیب اهمیت کدامند؟
فعالیت عضلانی
تونوس عضلانی
عمل دینامیک ناشی از مواد غذایی
تغییرات متابولیسم بازال
موارد اول و دوم تولید حرارت در بدن به علت سوخت و سازهای شدید کاملا مشهود است. مبحث دینامیک در بحث گرمی و سردی غذاها گفته خواهد شد. اما نشانه این طبع گرم و سرد حول محور این متابولیسم بازال میچرخد.
متابولیسم بازال چیست؟
به حداقل میزان انرژی لازم که یک انسان برای زنده ماندن و تامین انرژی جهت کار قلب، عضلات تنفسی، غدد و سلول ها در حالت استراحت کامل نیاز دارد متابولیسم بازال میگویند که به طور متوسط ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ کالری بزرگ در ۲۴ ساعت است. تامین این حداقل که بدون وجود و دخالت سایر عوامل ایجاد حرارت (سه مورد اول) است به عهده غدد مترشحه داخلی همچون: تیروئید، سورنال، هیپوفیز، لوزالمعده، تیموس و غیره است.
بعضی افراد به طور طبیعی دچار پرکاری تیروئید و سایر غدد مترشحه داخلی هستند که موجب افزایش این حداقل انرژی (متابولیسم بازال) میشود یعنی دچار پرکاری تیروئید هستند، لذا به هنگام لمس دستشان احساس گرمی میشود. از نظر طب سنتی این افراد دارای طبع گرم هستند.
شناخت طبع
هر انسانی بر طبق طبع و مزاج خویش غذا میل کند، کمتر بیماری به سراغ او خواهد آمد. شناخت طبع بر هر فردی لازم و ضروری است و از طریق ان میتوان بسیاری از مشکلات که معمولا برای انسان پیش می اید پیشگیری کرد. اصولاً کودکانی که متولد می شوند، طبع خود را از پدر یا مادر خویش به ارث می برند و تا آخر عمر با آنان خواهد بود و هیچ گاه تغییر نمی کند. انسان با شناخت طبع خویش و با رعایت تغذیه و خوراک مناسب می تواند تا حدود زیادی خود را بیمه نماید و از بسیاری بیماری ها مصون بماند. طبع یا ماهیت بدن هرکسی همانطور که بیان شد ارثی است و امور ارثی به عوامل زیادی از جمله: محیط، آب و هوا، تغذیه، ،نوع زندگی و شرایط محیط زیست بستگی دارد.
انسان ها از نظر طبع به ۳ گروه عمده تقسیم میشوند که عبارتند از:
افراد دارای طبع گرم
افراد دارای طبع سرد
افراد دارای طبع معتدل
افراد دارای طبع گرم
این افراد به طور معمول دارای بدنی گرم هستند و با خوردن غذا های گرمی بخش دچار مشکل میشوند:
صورت انها جوش میزند
بدنشان داغ میشود
گهگاه دچار خارش پوست میشوند
پوست سرشان تولید شوره میکند
و دچار عطش میشوند
دمای بدنشان نسبت به سایر افراد بیشتر است
معمولا حدود نیم تا یک درجه تب دارند
زود عصبی میشوند
ولی درمجموع، خونگرم و خوش برخورد هستند.
تعداد افراد دارای طبع گرم نسبت به افراد دارای طبع سرد کمتر است.
افراد دارای طبع سرد
اکثریت مردم جهان از طبع سرد برخوردار هستند.
این افراد معمولا دارای:
پوست سفید هستند و یکی از علت های مهم آن، فعال بودن بلغم سیستم یا لنفاتیک است.
این افراد میل زیادی به لبنیات، به خصوص ماست دارند و زودتر از بقیه دچار بیماری نقرس و رماتیسم میشوند
پرخواب هستند و به راحتی نمیتوانند از رختخواب جدا شوند
غذاهایشان دیر هضم میشود
عموما سست هستند و شاداب نیستند
استعداد چاقی در آن ها زیاد است
موی سرشان زودتر از موعود مقرر سفید میشود و میریزد
معمولا انسان های خوش گذرانی هستند
دیرتر از بقیه عصبی میشوند.
افرادی که از طبع سرد برخوردارند اگر رعایت حال خود را نکنند زودتر از دیگران دچار بیماری های صعب العلاج از قبیل بیماری ام اس، بیماری ای ال اس، و پارکینسون میشوند.
افراد دارای طبع معتدل
افرادی که دارای چنین طبعی هستند معمولا بین گرم و سرد قرار دارند.
تعداد این قبیل افراد در جامعه نسبت به سایر طبع ها کم است.
چنین افرادی نسبت به غذا حساسیت زیادی نشان نمیدهند و معمولا هر نوع غذایی با طبع این گونه افراد سازگاری دارد و نسبت به بقیه مردم کمتر دچار بیماری و کسالت میشوند.
اما افرادی که دارای چنین طبعی هستند در دراز مدت دچار بیماری های سختی میشوند و دلیل آن هم این است که غذا روی چنین افرادی به سرعت تاثیر نمیگذارد و همین امر باعث میشود که سموم به مرور در بدن آنها جمع و در دراز مدت تاثیر خود را بگذارد.
