معرفی کتاب / رمان طنز دایی جان ناپلئون اثر ایرج پزشک زاد

خلاصه کتاب دایی جان ناپلئون

هشدار: پیشنهاد می‌کنیم اگر این رمان را نخوانده‌اید و ترجیح می‌دهید پیش از خواندن‌اش از داستان آن کمتر بدانید، سه پاراگراف زیر را نخوانید و به تیتر بعدی بروید.

سعید چهارده‌ساله یک روز تابستانی عاشق دختردایی‌اش لیلی می‌شود. آن‌ها در عمارتی بزرگ در کنار هم زندگی می‌کنند و هر روز ظهر، وقتی پدرها و مادرهایشان در حال استراحتند، زیر درختی در حیاط همدیگر را می‌بینند. اما مشکل بزرگی بر سر راه آن‌ها وجود دارد؛ دایی‌جان، پدر لیلی، به‌هیچ‌وجه از آقاجان، پدر سعید، خوشش نمی‌آید و دوست ندارد دخترش به سعید نزدیک شود. دایی‌جان که مأمور بازنشسته‌ی ژاندارمری و از خانواده‌ای مرفه است، هیچ‌وقت آقاجان را، که پزشک داروساز است، هم‌شأن خودشان نمی‌دانست و دوست نداشت با خواهرش ازدواج کند. گرچه این ازدواج سر گرفت ولی رابطه‌ی این دو هیچ‌وقت خوب نبود.

دایی‌جان مرد بسیار سرسختی است که تمام خانواده از او حساب می‌برند. بچه‌ها با ترس‌ولرز در برابرش می‌ایستند و شنیدن اسمش کافی است تا قبض روح شوند. او شیفته‌ی ناپلئون بناپارت است و دائماً او را تحسین کرده و دلاوری‌ها و درایت‌های خود را با او مقایسه می‌کند، چنانکه بچه‌های خانواده پنهانی به او لقب دایی‌جان ناپلئون داده‌اند و به او می‌خندند. دایی‌جان البته مسئله‌ی دیگری هم دارد؛ او خصومت زیادی با انگلیسی‌ها دارد و همیشه با نفرت از آن‌ها یاد می‌کند. او اعتقاد راسخی دارد که انگلیسی‌ها نگذاشتند در ژاندارمری پیشرفت کند و به خاطر مبارزاتش با آن‌ها، هنوز هم از او کینه دارند.

روزی دایی‌جان در میان خانواده شرح نبردهایش با انگلیسی‌ها را بازگو می‌کند و همه سرتاپا گوش‌اند که ناگهان صدای مشکوک و زشتی از میان جمع برمی‌خیزد. او تصور می‌کند این صدا از طرف آقاجان بوده و برای تمسخر اوست. این‌چنین خشمش شعله‌ور ‌می‌شود و تصمیم می‌گیرد پاسخ این توهین را بدهد.

دایی‌جان شایعه‌ای بین مردم پخش می‌کند که داروهای داروخانه‌ی شوهرخواهرش الکل دارند و حرام‌اند. آقاجان برای تلافی این رفتار، از در دوستی وارد می‌شود. او پای صحبت‌های دایی‌جان می‌نشیند و تأیید و ستایشش می‌کند. او آن‌قدر به توهمات این پیرمرد دامن می‌زند که دایی‌جان واقعاً باورش می‌شود در جنگ با انگلیسی‌ها بوده و شکستشان داده و حالا ارتش انگلیس برای انتقام‌گرفتن از او آمده‌. پیرمرد مجنون فکر می‌کند همه در حال جاسوسی از او هستند و قرار است به انگلیسی‌ها تحویلش دهند. او چنان در توهماتش غرق می‌شود که قصد می‌کند نوکرش را بکشد…

چرا ناپلئون؟

داستان در خلال جنگ جهانی دوم رخ می‌دهد و درست از سال‌های پیش از اشغال ایران به دست متفقین آغاز می‌شود و تا دوران اشغال ادامه می‌یابد. مکان داستان تهران است و قصه حول یک خانواده اشرافی می‌گذرد. محل زندگی‌ این خانواده‌ی اشرافی مجموعه‌ای است از چند خانه و باغ که هر یک در گوشه‌ای از آن جا دارند: خانه‌ی دایی جان ناپلئون، خواهرش و برادر کوچک‌ترش که با وجود این‌که با درجه‌ی پایینی از ارتش بازنشسته شده، به او سرهنگ می‌گویند.

لقبِ «ناپلئون» را، درواقع، بچه‌ها به دایی‌ جان داده‌اند و علتش هم ستایش‌های او از قهرمانش ناپلئون بناپارت، امپراتور فرانسه است. دایی جان هر کتابی درباره‌ی ناپلئون که به دستش برسد می‌خواند و از او قول‌هایی نقل می‌کند. همیشه سعی دارد پا جای پای ناپلئون بگذارد.

آن‌هایی که رمان را خوانده‌اند یا آن‌هایی که در دهه‌ی پنجاه، مجموعه‌ی تلویزیونی‌اش را به کارگردانی ناصر تقوایی دیده‌اند، حتماً می‌دانند بزرگ‌ترین افتخار شخصیت دایی جان، یکی دو درگیری کوچکِ کازرون بوده که با آب و تاب توسط پیش‌کارش مش‌قاسم بازروایی می‌شده و در حد جنگ‌های ناپلئون بناپارت گسترش می‌یافته! دایی جان مرد پریشان‌احوالی است که به دلیل ناکامی‌هایش در زندگی واقعی، در ذهنش از خود ناپلئونی ساخته است و گمان می‌کند که انگلیسی‌ها قصد نابودی‌اش را دارند.

معرفی شخصیت‌های اصلی کتاب دایی جان ناپلئون

رمان دایی‌جان ناپلئون شخصیت‌های فرعی زیادی دارد که هرکدام مدتی کوتاه حضور می‌یابند و به پیشبرد داستان کمک می‌کنند. اما نقش‌های اصلی این قصه را پنج نفر بر عهده دارند:

• دایی‌جان ناپلئون: او بزرگ خاندان و مردی منظم و سختگیر است که کسی حق ندارد بر روی حرف او حرف بزند. دایی‌جان مأمور بازنشسته‌ی ژاندارمری است که با دزدها می‌جنگیده اما همیشه لاف می‌زند و از جنگ با قشون انگلیس می‌گوید. او آن‌قدر اصرار می‌ورزد که کم‌کم خودش هم باورش می‌شود با ارتش بیگانه می‌جنگیده. دایی‌جان شیفته‌ی اندیشه و رهبری ناپلئون بناپارت است و با فرانسوی دست‌وپاشکسته سرگذشت او را می‌خواند. به خاطر همین است که بچه‌های خانواده به او لقب دایی‌جان ناپلئون داده‌اند.

• آقاجان: داماد خانواده، شوهرخواهر دایی‌جان ناپلئون و پدر سعید است. او از همان ابتدا با دایی‌جان مشکل داشته و آبشان با هم توی یک جوب نمی‌رفته. آقاجان داروخانه دارد اما به خاطر توطئه‌ی دایی‌جان ورشکست می‌شود و مجبور می‌شود آن را تعطیل کند. به خاطر همین تصمیم می‌گیرد به هر شکلی انتقامش را از او بگیرد. بخش دراماتیک داستان حول کشمکش و کینه‌توزی این دو نفر شکل می‌گیرد.

• مش قاسم: نوکر وفادار دایی‌جان ناپلئون که مدت‌ها در کنارش بوده و به او خدمت کرده. او همیشه به توهمات اربابش دامن می‌زند و با آب‌وتاب از جنگ کازرون و ممسنی می‌گوید. مش قاسم برای خودش هم نقش مهمی در این جنگ‌ها قائل است و معتقد است با کمک او بوده که دایی‌جان دشمن انگلیسی را شکست داده. او به دور از چشم اربابش، پیغام‌های سعید و لیلی را به هم منتقل می‌کند. مش قاسم شخصیتی ساده و مظلوم اما در عین حال فضول و مرموز دارد. او بعد از مرگ دایی‌جان غیبش می‌زند و اعضای خانواده تصور می‌کنند از غم اربابش دق کرده اما ناگهان در هیبتی باورنکردنی ظاهر می‌گردد.

• اسدالله‌میرزا: شازده اسدالله میرزا از اقوام خانواده و کارمند وزارت خارجه است. او مردی خوش‌پوش و شیک و هیز و زن‌باره است و مطلقاً از هیچ فرصتی برای معاشرت با زنان نمی‌گذرد. اسدالله میرزا رابطه‌ی نزدیکی با سعید دارد و با وجود عیاشی و بی‌خیالی‌اش، با او همدلی می‌کند و سعی دارد کمکش کند. او وقتی برای مأموریت به بیروت می‌رود، سعید را هم با خود می‌برد تا حالش بهتر شود. برخی منتقدان معتقدند که اسدالله‌میرزا از جهت خوش‌پوشی و جذابی و باسوادبودن یادآور شخصیت ایرج پزشکزاد است.

• سعید: راوی قصه و پسر نوجوانی است که به دختردایی‌اش، لیلی دل می‌بندد. اما نمی‌تواند به این راحتی به او برسد، چون اختلافاتی خانوادگی وجود دارد. خواننده به بهانه‌ی همین عشق وارد خانواده‌ی او می‌شود و از ماجراهای عجیبی که رخ ‌داده مطلع می‌گردد. سعید سال‌ها بعد، زمانی که به کشور برگشته و کارمند شده داستانش را روایت می‌کند. این داستان از زاویه‌ی اول‌شخص روایت می‌شود و به‌نوعی خاطره‌نگاری سعید است. البته این راوی در رمان بی‌نام است اما در سریالی که ناصر تقوایی بر اساس رمان شساخته، راوی سعید نامیده شده است.