سرانجام هر انسانی مرگ است و فوت یکی از احوال هر شخص است. در عین حال از آنجا که مرگ واقعه ای است که آثار و تبعات حقوقی دارد بدین خاطر قوانین مختلفی نیز در این باره تصویب شده است. نخستین اثر حقوقی مرگ، توقف هر نوع عمل حقوقی متوفی است. بدین معنا که از آن زمان هیچ شخصی نمی تواند به استناد وکالت از او اقدام حقوقی انجام دهد و به محض فوت، وکالتی که شخص به دیگری داده است فسخ می شود. با فوت هر شخص قائم مقام قانونی اش جانشین اقدامات حقوقی متوفی و ادامه دهنده کارها و اعمال و اقدامات الزامی نیمه تمام او می شود، دومین اثر حقوقی فوت انتقال دیون و دارایی متوفی به ورثه وکسانی است که به نفع آن ها وصیت شده است که موصی له یا موصی لهم و یا وصی و اوصیا نامیده میشوند.
وصیتنامه Testamente:
وصیتنامـه یک سند حقـوقـی است. تنظیم کننده وصیتنامـه خـود تصمیم می گیرد، چه کسی چه چیزی را به ارث ببرد. اما استثناء نیز وجود دارد. وارثان بلافصل (فرزندان متوفا، نوه ها یا نبیره ها) همـواره می توانند سهـم قانونی ارث خود را طلب کنند. تنظیـم وصیتنامه مستلزم رعایت برخی مقررات است. مثلاً وصیتنامـه باید کتبی باشـد. دو نفر شـاهـد باید آن را امضـاء کرده باشنـد. از این رو بهتر است، قبل از تنظیم وصیتنامه با یک حقوقدان مشورت شود. افــرادی که بــدون ازدواج باهــم زندگی می کننــد (همزی یا sambo) از یکدیگر ارث نمی برند. اگر دو نفر که همــزی هستند بخواهند از یکدیگر ارث ببرند باید وصیتنامه تنظیم کنند.
انحصار وراثت چیست؟
پس از فوت فرد تا وقتی هزینه کفن ودفن و بدهی های متوفی پرداخت نشده باشد، کسی اجازه ندارد در اموال او کمترین دخل و تصرفی بکند. بعدا باقی مانده دارایی بین وراث تقسیم می شود. اما این کار هم تا زمانی که ورثه به طور قطع و به صورت رسمی تعیین نشده باشند، انجام نمی پذیرد. بنابراین مهم ترین گام در تقسیم ارث و میراث، تعیین وراث یا منحصر کردن وراث به تعداد مشخصی از افراد است که در اصطلاح حقوقی به آن انحصار وراثت گفته می شود.
ضرورت درخواست گواهی انحصار وراثت
بدون درخواست گواهی انحصار وراثت، وارثان از نظر حقوقی نمی توانند به کارهای متوفی رسیدگی کنند یا در اموال او دست ببرند. چون تمام مراجع رسمی تنها با این گواهی است که وارث یا وارثان را می شناسند. قوه قضاییه تنها مرجع رسمی است که صلاحیت انحصار وراثت را دارد. . وارثان پس از درخواست گواهی انحصار وراثت به شورای حل اختلاف می روند. شورای حل اختلاف با صلاحدید قوه قضاییه به این مساله رسیدگی میکند. آنها مدارک لازم انحصار وراثت را دریافت میکنند و پس از بررسی و در صورت تایید، انحصار وراثت را گواهی میکند. پس از آن وراث می توانند اموال را بین خودشان تقسیم کنند.
چه کسانی می توانند تقاضای انحصار وراثت کنند؟
وارثان متوفی و افراد ذی نفع می توانند به صورت کتبی در خواست گواهی انحصار وراثت بدهند. منظور از افراد ذی نفع کسانی هستند که از متوفی طلب دارند، وصی او هستند یا از اثبات وراثت فرد دیگری سود می برند. در درخواست نامه کتبی اطلاعات درخواست کننده شامل نام و مشخصات کامل، محل اقامت، نسبت بین متوفی و وارث درج میشود و دادگاه آن را بررسی میکند. زمان رسیدگی به درخواست گواهی انحصار وراثت متفاوت است.
طبقه بندی وراث:
به موجب قواعد و مقررات ارث خویشاوندان نسبی ( ناشی از تولد ) به سه طبقه تقسیم میشوند. هر کدام از این طبقات بر طبقه پایینتر از خود ارجحیت دارند . به این معنا که بر فرض ، در صورت وجود فرزندان و پدر یا مادر در طبقه ی اول ، طبقات بعدی ارث نمیبرند . طبقات ارث به شرح زیر هستند :
- طبقه اول : پدر و مادر و اولاد ( فرزندان ) و اولادِ اولاد ( نوه ها و نتیجه ها و... ) تا هر اندازه که پایین روند .
- طبقه دوم : اجداد ( جد و جده ) تا هر قدر که بالا روند و برادر و خواهر و اولاد ایشان تا هر اندازه که پایین روند .
- طبقه سوم : اعمام ( عمه و عمو ) و اخوال ( خاله و دایی ) و اولاد ایشان تا هر قدر که پایین روند و اعمام و اخوالِ پدر و مادر ایشان و سپس اعمام و اخوالِ جد وجده تا هر اندازه که بالا روند و اولاد این اعمام و اخوال تا هر قدر که پایین روند .
تقسیم ارث پدر:
زمانی که پدر فوت می کند ابتدا در صورت زنده بودن همسرش ، سهم زن از ارث شوهر به وی پرداخت می شود . بعد از پرداخت مهریه زوجه و میزان سهم الارث او در صورت نداشتن فرزند یک چهارم به او ارث تعلق می گیرد و در صورت داشتن فرزند به زوجه یک هشتم ارث می رسد . ( چون رابطه زوجیت سببی است یعنی از طریق ازدواج خویشاوند شده اند سهم او اول پرداخت می گردد . )
بعد از آن نوبت به بقیه وراث می رسد . اگر متوفی دارای پدر و مادر باشد و فرزند هم داشته باشد سهم هر یک از پدر و مادر متوفی یک ششم است و در صورتی که متوفی پدر یا مادر و یا هم پدر و هم مادر داشته باشد و فرزند نداشته باشد سهم مادر یک سوم و بقیه ترکه متعلق به پدر است.
ارث زن از شوهر:
در صورتی که مردی فوت کند و زن از همسرش فرزند و نوه ای نداشته باشد، یک چهارم ارث به وی تعلق مییابد. در صورتی که زن دارای فرزند باشد یک هشتم از اموال منقول و غیر منقول را به ارث می برد. این که چه مالی را می تواند به ارث ببرد اهمیت دارد چون در مقدار سهم زن تاثیر دارد.
تقسیم ارث پدر به فرزندان در مصادیق مختلف:
برای تقسیم ارث پدر به فرزندان چندین حالت وجود دارد :
- اگر وراث متوفی پدر و مادر و یک دختر باشد . سهم ارث پدر یک ششم و سهم ارث مادر نیز یک ششم می باشد . سهم ارث دختر سه ششم میباشد .
- اگر وراث متوفی پدر و مادر و چند دختر باشند . سهم پدر و مادر هر یک یک ششم است و چهار ششم بین دختران تقسیم میگردد .
- اگر وراث متوفی پدر و مادر یا یکی از این دو باشد و ما بقی پسر و دختر باشند به نسبت پسر دو برابر دختر تقسیم می شود .
- حالت دیگر این است که متوفی دارای پدر و مادر و یک و یا چند فرزند پسر باشد . در اینجا یک ششم به پدر یا مادر می رسد و مابقی به پسر یا پسران متوفی میرسد .
نکته: در صورتی که بعد از مدتی پدر بزرگ ( پدر متوفی ) فوت کند . و دارای فرزند باشد دیگر ارث به نوه نمی رسد. برطبق قاعده باوجود طبقه اول، طبقه دوم ارث نمی برد و باوجود درجه اول درجه دوم ارث نمی برد .
نکته: بر اساس قانون نوزاد هم دارای حق ارث می شود، البته ارث جنین و نوزاد هم دارای شرایط مخصوص به خود است. شرط وراثت، زنده بودن در حین فوت مورث است. نوزاد در صورتی ارث می برد که زنده متولد شود؛ اگر نوزاد مرده به دنیا بیاید از ارث محروم میشود. حیات حمل پس از تولد، حتی در یک لحظه، برای ارث بردن او کافی است.
ارث فرزند فوت شده:
در صورتی که فرزندی پیش از پدر خود فوت کند، از ارث هیچ سهمی نمی برد و این بدان معناست که فرزندان شخص فوت شده نیز حق هیچگونه مال بری از پدر بزرگ خود را ندارند.
تنها امکان آنکه نوه ها از پدر بزرگ خود ارث برند آن است که هیچ فردی از طبقات تعریف شده برای بهره گیری از ارث وجود نداشته باشد و در آن صورت است می توانند از ارثیه سهمی داشته باشند.
محروم ماندن وراث از یک سوم ترکه:
در ماده ۸۴۳ قانون مدنی آمده است که وصیت به زیاده بر ثلث ترکه، نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است. ماده ۸۴۳ قانون مدنی، وصیت تا ثلث ترکه را نافذ می داند. ارث و بهره مند شدن از آن با فوت مورث و وجود وارث تحقق پیدا میکند. به این معنا که ارث به محض فوت فرد ایجاد میشود و متوفی قادر به انجام هیچ گونه عمل حقوقی نیست. بنابراین محروم ماندن برخی وراث از ارث باطل است و قابلیت اجرا ندارد، مگر در مورد یک سوم ترکه که شخص وصیت کننده میتواند آن را برای برخی ورثه وصیت و وراث دیگر را از آن محروم کند. با این اوصاف، طبیعی است که اگر این یک سوم برای عده ای خاص از ورثه کنار گذاشته شده باشد، کسی نمی تواند از اجرای آن جلوگیری کند و بقیه وراث باید دو سوم باقی مانده اموال را میان خود تقسیم کنند. به این ترتیب اینکه گفته می شود فلانی ورثه خود را از ارث محروم میکند و این موضوع را در وصیت نامه اش قید خواهد کرد، قابل استناد نیست و قابلیت اجرا ندارد.
اگر مردی که بیمار است، زنی را به عقد خود در آورد، در صورتی که قبل از برقراری رابطه ی زناشویی با آن زن، به دلیل همان بیماری بمیرد، طبق ماده ی ۹۴۵ قانون مدنی زن از او ارث نمی برد.
موانع ارث:
اگر چه نحوه تقسیم ارث با توجه به طبقات متفاوت است اما در مواردی نیز ورثه از ارث محروم می شوند که به این عوامل موانع ارث می گویند که به شرح زیر است.
- قتل: هنگامی که شخصی موروث خود را به قتل برساند از ارث محروم خواهد شد.
- کفر: این مورد در شرایطی اتفاق می افتد که ورثه و موروث مذاهب متفاوتی داشته باشند به این ترتیب مالی به ورثه تعلق نمی گیرد و اموال به بیت المال متعلق است.
- لعان: لعان زمانی شروع می شود که مردی به همسر خود نسبت زنا دهد یا فرزندی را که زن به دنیا آورده از خود نفی کند. آنگاه شوهر باید در حضور حاکم شرع چهار بار ادعای خود را با ذکر سوگند تکرار کند و بار پنجم اعلام کند: لعنت خدا بر من اگر دروغگو باشم. سپس زن چهار بار قسم می خورد که مرد دروغ می گوید و بار پنجم اعلام می کند: خشم خدا بر من اگر او راست گفته باشد.
- لعان اولاد و ولد: این لعان را نفی ولد نیز می نامند که با رجوع میتوان رابطه توارث یک سویه را برقرار کرد.
ارث در چه صورتی به دولت می رسد؟
اما شاید جالب ترین نکته ارث جایی باشد که فرد متوفی جز همسر خود هیچ خویشاوند دیگری نداشته باشد و در این صورت اگر تنها وارث مرد همسر خود باشد، ارثیه زن فقط یک چهارم اموال شوهر میشود و مابقی اموال شوهر که هیچ وارثی ندارد به نفع دولت ضبط میشود. اگر تعداد همسران یک مرد بیش از یکی باشد، همان میزان ارث که برای زن مشخص شده به طور مساوی بین آن ها تقسیم می شود یعنی در نهایت سهم کمتری به زنان میرسد.
