پیشینه قالی ترکمن
ترکمن ها یکی از اقوام اصیل بشمار می روند که در منطقه شرق دریای خزر سکونت دارند. در حال حاضر اقوام ترکمن در بخشهای شمال شرقی ایران شامل ترکمن صحرا در استان گلستان و مناطق شمالی خراسان زندگی می کنند. کشورهای ترکمنستان، شمال افغانستان و قسمتهای از ازبکستان نیز اقوام ترکمن را در خود جای داده اند.
فرش یکی از هنرهای اصیل این قوم بشمار رفته که سابقه تاریخی دارد. قبایل ترکمن در گذشته زندگی عشایری و ایلاتی داشتند که در اوائل حکومت رضا خان در مناطق ترکمن صحرا ساکن شدند. سایر اقوام ترکمن نیز در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان که در آن زمان جزو اتحاد جماهیر شوروی بود جای گرفتند. زندگی ترکمن ها اغلب از طریق دامپروری، کشاورزی، ماهیگیری و بافندگی می گذشت. فرش به عنوان مهمترین نشانه اقوام ترکمن جایگاه جهانی داشته و از نقوش و طرحهای منحصر بفردی برخوردار است. قدمت بافت فرش در میان اقوام به روشنی مشخص نیست با اینحال قدیمی ترین نمونه یافت شده فرش مربوط به قرن نوزدهم میلادی است. فرش با طرحها و نقوش سنتی و رنگ های خاص در میان سایر انواع فرش ها متمایز است. در برخی موارد فرش ایرانی با فرشهای بافته شده در هند، پاکستان، قفقاز و ترکیه اشتباه گرفته می شود ولی فرشهای ترکمنی منحصر بفرد هستند. ترکمن ها از ایام قدیم فرشهای خود را به سایر نقاط جهان صادر می کردند. در زبان ترکمنی هر طرح و نقش بافته شده بر روی فرش و گلیم دارای نام مشخصی است.این نقوش به زبان ترکمنی گول نامیده می شود که همان گل و یا طرح در زبان فارسی است. اقوام ترکمن شامل قبایل تکه، یمود، سالور، آراباچی، ارساری، گوگلان، بشیر، ساریق، ساریخ، اوغورجالی، آل علی و … است. با اینحال قبایل سالور، یموت، تکه و ارساری جزو ایلات قدیمی هستند که فرشبافی در آنها از زمانهای دور رواج داشته است. فرش بافته شده در هر یک از این قبایل نامی برگرفته از اقوام را دارد. اساس نقوش و طرحهای فرشهای ترکمنی از تکرار نقوش و اشکال در فرش است. به عنوان مثال طرح هشت ضلعی معروف ترکمنی در نقوش مصر باستان و تمدن آشور دیده شده است.
مواد اولیه فرش ترکمن ها
برای مواد اولیه در فرش های قدیم فقط از پش هم برای پرز و هم برای تار و پود استفاده می کردند. اما امروزه گرایش به نخ پنبه برای تار و پود افزایش یافته است.
رجشمار فرش ترکمن
از نطر رجشمار فرش اصیل ترکمن در محدوده فرش های نسبتا درشت بافت بوده اما گرایش به ریزبافی به ویژه در فرش های ایل تکه تا حد فرش های ۴۰ و ۵۰ رج دیده می شود.
ابعاد فرش های ترکمن
فرش اصیل ترکمن با ابعاد کوچک بیشتر شناخته می شود و بافندگان به ابعاد بزرگتر توجه کمتری دارند.
دار قالی ترکمنان
دار قالی بافی در میان ایلان و عشایر ترکمن مانند سایر عشایر افقی و خوابیده است. این دارهای قالی در محل های محدود و کم ارتفاع نصب می شوند و حمل و نقل آنها در مسافرت های فصلی ییلاق و قشلاق با وسایل ابتدایی به سادگی میسر است اما امروزه در برخی از اقوام ترکمن که یکجانشین هستند دارهای قالی از حالت افقی به عمودی تغییر پیدا کرده است.
ساختار قالی ترکمن
ساختار فرش بر اساس تار و پود است. در قدیم کلیه مواد اولیه بافت فرش شامل نخ های تار و پود و نخ های بافت از جنس پشم گوسفند بود. در حال حاضر نخ های تار و پود از جنس پنبه نیز تولید می شود. بافت قالی ترکمن معمولا بصورت افقی و بر روی زمین بافته می شود لذا اندازه فرش ها کوچک است. فرشهای ترکمن معمولا درشت بافت هستند ولی برخی اقوام ترکمن مانند قوم تکه فرشهای زیر بافت در حد ۴۰ تا ۵۰ رج می بافند. بهترین نوع فرش مربوط به ایل تکه و سپس آتابای از نظر کیفیت قرار دارد.
با اینحال قوم بزرگ یموت بیشترین حجم تولید فرش را دارند. فرش های بصورت تک پود بافته می شود که جزو مهمترین ویژگی تکنیکی بافت فرش است. فرش ابریشم ترکمن نیز از دیگر بافته های این نوع فرش است که در میان برخی اقوام ترکمن در شمال خراسان و منطقه جرگلان بافته می شود.
رنگ در فرش ترکمن
تنوع رنگ در فرش ترکمن زیاد نیست. رنگ سرخ و ترکیبات آن از قبیل رنگ لاکی، قرمز تیره، قرمز روشن، سرمه ای، طوسی، آبی، دارچینی، گل بهی، کرم و قهوه ای روشن در این فرش ها فراوان یافت می شود.
سبز، لاکی، کرم و گاهی سفید و سبز یشمی از دیگر رنگ های غالب در فرش ترکمن است. رنگ زمینه فرش های ترکمن اغلب سرخ است و نوع روشن آن به کار می رود.
برخی از نقش های مهم قالی ترکمن
نقش قفسه گؤل : این نقش نمادی از لانه پرنده ای است. این کلمه در اصل قفسماق بوده یعنی حصار کشیدن به دور چیزی، زیرا پرنده با کمک خار و خاشاک اطراف لانه خود را محصور می کند و این نقش لوزی مانند در حقیقت نماد آشیانه ای است که پرنده در آن تخم گذاشته و جوجه هایش نیز در اطراف، سر از زیربال مادر بیرون آورده اند و در دوطرف لوزی، سر پرنده مادر نشان داده شده که اطراف را می پاید. حال چگونه این پرنده نقشی شده بر قالی، به احتمال زیاد با مشاهده زنان در طبیعت این نماد خلق گردیده است.
نقش مارگل: مار در زبان ترکمنی به معنی مرو بوده و سالیان درازی است که این نقش بافته می شود.
پس از ظهوراسلام و گسترش آن در آسیای میانه، مذهب بر اندیشه ابداع کننده اثر گذاشت، از آنجا که اسلام به تصویر درآوردن بودنی های زنده را نهی می کرد، به این فکر افتادند که از نقش قوچ فقط به نشان دادن شاخهایش اکتفا کنند. یا از نقش شتر، تنها اثر پنجه اش را بر خاک دشت نشان دهند. به همین دلیل مارگل، کوشک دوانی یا اثر پای بچه شتر خوانده می شود. پرندگان و نقوشی از پوزه خاک و ستاره هشت پر نیز که مربوط به قبل از اسلام است در فرش های ترکمن دیده شده است.بافندگان فرش با تلفیق هنرمندانه چند موضوع و قراردادن نمادهایی از آنها در کنار یکدیگر نقشی را ابداع می کنند که اندیشه هنری آنها را ارضا کند.
فرش ترکمنی چنان که در قبل نیز گفته شد از یک حاشیه بزرگ و چند حاشیه کوچک تر تشکیل می شود. حاشیه بزرگ را اعلم می گویند. اعلم به زبان ترکمنی یعنی رنگین کمان. همان طور که این پدیده زیبای طبیعی بعد از به وجود آمدن دیری نمی پاید، اعلم نیز تنها در دوسمت می آید و بعد قطع می شود و تمام قالی را مثل حاشیه های دیگر دور می شود. یعنی قلاب و در میان درنق له اعلم نقشی نیز از داغداغان دیده میشود. این درخت در فرهنگ ترکمن، مقدس و محترم است و آن درختی است که چوب آن را به شکل خاص تراشیده و به گردن کودک می آویزند تا از نظرهایی که به کودک می افتد، صدمه و آسیبی به او نرسد. داغداغان در حقیقت به همین هدف در فرش ترکمنی بافته می شود. درمورد حاشیه دیگر باید گفت حاشیه کوچکی که به تقریب بین انواع نقوش ترکمنی به چشم می خورد گلی ن بارماق است یعنی اثر انگشت که به آن چویچه برون نیز می گویند. در نقش مارگل حاشیه کوچک دیگری نیز وجود دارد به نام آق لو به معنی کانال آبی و بالاخره حاشیه دیگری نیز هست به نام پترانگ ـ قری به معنی پهن شده و پراکنده شده که شبیه عقربی است که دستها و پاهایش را باز کرده باشد و زنان ترکمن از هرچه در اطرافشان بوده سودجسته و از سر هوشیاری آنها را در بافته هایشان آورده اند.
طغر گل: طغر گل یا نقش عقاب متعلق به طایفه جعفربای است. این نقش، طغرل سلجوقی را تداعی می کند که در, سال ۴۳۲ ه ق بعد از پیروزی بر مسعود غزنوی وارد نیشابور شد در حالی که بر یک دست، عقابی دست آموز, و در دست دیگر شمشیری عریان داشت. این طرح، علاوه بر طغرل و شجاعت های او، تصویر دشت بی کران را نیز تداعی می کند که محل جولان ترکمن های , کوچ نشین بوده است.
طرح قابوس: این طرح در سال های اخیر ابداع شده و مخصوص قالیچه است، برگرفته ای آرامگاه قابوس ابن وشمگیر ملقب به , شمس المعالی.دستور بنای این آرامگاه در سال ۳۹۷ ه ق / ۳۷۵ ه ش صادر شد و در محل کنونی , شهر گنبد کاووس بنا گردید.
آینه گل: این نقش را بیشتر ترکمن های یموت- طایفه جعفربای- در بافت خود به کار می برند.
گرمج گل: این نقش را با نام حصار گل نیز می شناسند و متعلق است به قبیله تکه. علت نام گذاری آن است که, فرشینه های منقش به این گل را در اطراف جای چهارپایان می کشیدند.
ویژگی های قالی ترکمن
طرح و نقش فرش ترکمن اصیل همه تکراری است. یعنی از تکرار یک یا چند نقشمایه شکل می گیرند. اما به گفته , «جان تامپسن» ویژگی طرح و نقش فرش ترکمن می توان بدین سان نیز توصیف کرد که, ویژگی بافت ترکمن «گل» است.
هر کسی روزگاری عملا در این اندیشه رفته است که این نقش های دقیق چه معنایی دارد. اغلب نظریه ها می گویند , که طرح و نقش فرش ترکمن نشانه چیزی است، از جمله نظام آبیاری و مزارع، چادرهای یک اردو، و انواع گل.
اندیشه ی دیگر این است که نقش های ترکمن از طرح های در هم رفته و رایج دوره تیموری گرفته شده. این نظریه , مبتنی بر شباهت گل های ترکمنی است با نقش های قالی هایی که در مینیاتورها تصویر شده است. متاسفانه شباهت فقط سطحی است.
نقش های تمرکز یافته از جمله نیلوفر آبی، شقایق، ابر، موج و نمونه های دیگر رایج هنری از شرق به هنر آسیای مرکزی , راه یافته اند. آنها را از قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) در قالی ترکمن و از قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) , در قالی های ایرانی می توان دنبال کرد.
به عقیده او ترکمن ها نقش ها را متمرکز (درهم فشرده) می کرده اند. انزوای فرهنگی آنان را به حفظ طرح های کهنه , کمک کرده. اگر نقشی در قالی قدیم ترک (عثمانی قدیم و ترکیه امروز) پیدا شود کلید کار است.
فرهنگ قالیبافی ترکمن
قالیبافی فرهنگ ویژه خود دارد هنگامی که بافندگان شروع به بافتن نخستین گل قالی نمودند ابیات ویژه ای را میخوانند.
درموقع شانه زدن نغماتی به این شرح :
چالنیگ، چالنیگ نخنیرلار، اوز اوی میزنگ ساغلیغنا،
اوز اوی میزنگ ایچنده، اوزدا دمینگ ساغلیغنا،
اوزداد کلینگ باش اوغلی، آق بالیق لی آش اوغلی
چال چال ، چال چال ؟
ترجمه : شانه بزنیم دختران، بزنیم به سلامتی خودمان، درخانه مان به سلامتی پدرمان و برادر بزرگمان که یاور پدرمان است، بزن، بزن؟
اگر شخصی موقع قالیبافی نزد بافندگان بیاید، بافنده ها مقداری نخ به بازوی او می بندند آن شخص هم شیرینی یا کادو برای بافندگان هدیه می آورد.
اگر درموقع بافتن تارهای قالی پاره شود، مقداری نخ سیاه و سفید را بهم بافته (آلاجایوب) را با نمک و زغال درون پارچه ای بسته به قسمت جلوی قالی می بندند.
آشنایی با فرش کردستان و ویژگی های آن
