درباره صنایع دستی مردم استان ایلام چه می دانید؟

زندگی عشیره ای وسنتی در استان ایلام باعث رشد ورونق صنایع دستی مرتبط با آن شده است ؛ از دیرباز بافت قالی كردی (قالیچه درشت بافت ) ، سیاه چادر ،جاجیم ، گلیم ساده ، نمد مالی ، چیغ بافی وگیوه دوزی در استان مرسوم بوده است ؛ امروزه رشته های مختلف بومی موجود در استان پس از شناسایی وارزیابی قابلیت های توسعه آموزشی آن رشته ها با رشته های مرتبط وعلاوه بر آن جهت پاسخگویی به سلایق مختلف ، رشته های دیگری نظیر احرامی بافی ، گلیم نقش برجسته ، معرق روی چوب ، منبت چوب، سفال وسرامیك ، طراحی روی سفال ، قلمزنی روی فلز مس، شیشه گری و... در این استان راه اندازی شده است كه درزیر به شرح مهمترین آنها پرداخته می شود :

صنایع دستی: با توجه به فراوانی مواد اولیه صنایع دستی، مخصوصاً پشم، صنایع دستی در بین روستاییان عشایر و سایر اهالی استان ایلام رایج است.

مهم ترین صنایع دستی استان ایلام عبارتند از: موج، قالی، نمد، گلیم، جاجیم (جاجِم= ماشته)، زیلو (لی)، پارچه بافی با زربافی، جل (پوشش چهارپایان)، هورسبان (خورجین بزرگ)، هگبه (خورجین کوچک)، هورجک (خورجین)، جل شال رنگین و نقش دار (برای اسبان)، سیاه چادر، گیوه و همچنین ریسندگی و یا تابیدن الیاف پشمی، ابریشمی، نخی، طناب و خراطی

هنر قالی بافی چیست؟

مواد اولیه بكار رفته در این گونه زیر اندازها عمدتاً ابریشم بوده كه در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم ودرپاره ای از مواقع از كرك وابریشم با هم در بافت فرش استفاده می شود برای بافت از دارهای فلزی عمودی وسایر ابزار نظیر دفه (دفتین ) ، قیچی ، قلاب وچاقو استفاده می شود امروزه بخش عمده ای از زیر اندازهای سنتی را فرشهای گل ابریشم بارج شماره بالای 40 وگلیم نقش برجسته (بعنوان اصیل ترین صنعت دستی استان ) را تشكیل می دهد كه از اقبال خوبی نیز در بازارهای جهان برخوردارند.

فرشهای تولیــــــدی استــــان غالباً قالیـــچه (Cm 140×220) وذرع ونیم (cm 100×150) است كه عمدتاً در شهرستانهای دره شهر وایوان بافته می شوند.

هنر گلیم نقش برجسته چیست؟

از نظر اصالت وتولید مهمترین وشاخص ترین صنعت دستی وبومی استان ایلام است كه با توجه به نل چیز بودن سابقه بروز خلاقیت بافندگان چیره دست این استان در امر بافت گلیم نقش برجسته كه تلفیقی از گلیم ساده وگره قالی در متن آن است ،صحنه نمایان پهن دشت گلیم است كه بافندگان بارعدهمت دستهایشان باران جبین را بر آن باریده وگلستانی از گلها رویانده اند تا چشمها را نوازش داده وروح را جلا بخشند.

گلیم نقش برجسته احیاء كننده گلیم 8000 ساله مكشوف در آناتولی تركیه (قدیمترین گلیم ) وقالی 2500 ساله پازیریك ( قدیمترین قالی ) است كه تكامل آنها را امروزه با نوآوری حفظ كرده وتواماًُ ترویج می بخشد . در این نوع گلیم زمینه ، بافت گلیم ساده ونقوش آن گره كامل قالی است كه طبیعتاً بعد از بافت ، نقوش آن برجشته تر از زمینه است زندگی عشیره ای وپرورش دام برای تامین معثیت زندگی مردم منطقه ایلام از دیر باز تاكنون موجبات استفاده از پشم ورشد ورونق صنایع دستی مرتبط با آن خصوصاً گلیم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گلیم را از دامهای خود تامین ودر كارگاهها رنگرزی كوچكی رنگ نموده ودر تولید مورد استفاده قرار داده اند. عشایر به دلیل كوچ نشین بودن وحركت های مداوم معمولاً از دارهای افقی كه براحتی جمع شده ودر مناطق اسكان ایل قابل استقرار بوده است استفاده كرده اند . از نظر مصرف نیز قسمت عمده ای از گلیم های ساده تولید شده توسط زنان جنبه خود مصرفی داشته ودر زندگی روز مره آنان مورد استفاده قرار گرفته است .

بدنبال همین روند خانم بافنده ای به نام سحر چلانگر ساكن روستای زنجیره (از توابع شهرستان سرابله استان ایلام ) در قسمتی از گلیم بافته خود موفق به اجرای نقشی برجسته با استفاده از گره قالی می شود كه از آن پس زمینه ای برای رشد وترویج گلیم نقش برجسته فراهم می آید.

آنچه مسلم است اینست كه در سایر مناطق ایران از جمله اراك نیز بافت اینگونه گلیم انجام می شود ولی با این وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ایلام است ؛ چرا كه برای اولین بار بافت آن در ایلام شروع شده است .

از جمله وسایل مورد نیاز برای بافت این نوع گلیم می توان به كارد ، قلاب ، دفتین ودار اشاره كرد كه معمولاً از دارهای فلزی كه بصورت عمودی نصب می شوند ، استفاده می شود.

از جمله طرحها ونقشه های مرسوم در گلیم نقش برجسته ایلام می توان به نقش های لچك ترنج ، گل فرنگ ، هندسی ، تصویری و... اشاره كرد كه به دلیل كاربرد گره قالی در اجرای آنها ، بصورت برجسته بر سطح گلیم به چشم می خورند .

زندگی عشایری این منطقه وسنخیت اینگونه صنایع با آن می تواند از جمله عواملی باشد كه به تداوم وترویج این دستبافته ها كمك كرده است و علاوه برجنبه مصرفی موجبات كاربردهای تزئین آن را نیز فراهم آورده است ، یكی دیگر از عوامل كه در ارتباط با توسعه وترویج بافت گلیم نقش برجسته می توان برشمرد نوع معیشت بافندگان آن است كه اكثراً زنان را شامل شده وبادریافت دستمزد موفق به گذراندن زندگی روزمره هستند در مجموع می توان به بحث اشتغال آنان در آن خصوص پرداخت كه به عنوان شغل اصلی یا جانبی منجر به تامین درآمد خانواده ها می شود .

در حال حاضر بافندگان بسیاری به امر بافت گلیم نقش برجسته اهتمام ورزیده وبا سعی وتلاش وافر باعث رشد ورونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در كل كشور شده اند، بطوریكه عرضه مناسبی در بازار فروش داشته ودارد. بی شك گلیم نقش برجسته در این استان از اهمیت شایانی برخوردار است واین مهم كه از جهت فرهنگی می تواند به عنوان لوحی بازكننده ی نقش مایه های اصیل وسنتی این مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از كشور باشد ودر كل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشكل بیكاری وبالا بردن سطح اشتغال كمك نماید قابل بررسی است.

هنر نمدمالی چیست؟

از دیگر صنایع دستی معروف استان توانمند ایلام میبایست به نمد اشاره کرد. بافت عشایری استان سبب شده تا تامین مواد اولیه مورد نیاز برای نمد مالی در داخل منطقه افزایش پیدا کند و رونق به نسبت خوبی را تجربه کند. از اول تابستان تا ابتدای پاییز به مدت ۴ ماه در سال انجام م گیرد و فرایند تولید شامل تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی كردن پشم لوله كردن و كوبیدن آن است كه در نهایت منجر به تولید نمد زیرانداز ، كلاه نمدی و پالتو نمدی خواهد شد. نمدها در ایلام ارزان است و سوغات خوبی برای هدیه دادن به دوستان و آشنایان در داخل و خارج از کشور به شمار می رود.

بدلیل بافت عشایری این استان وتامین مواد اولیه (پشم ) مورد نیاز برای نمدمالی در داخل منطقه ، از رونق خوبی برخوردار است البته بدلیل تاثیرات جوی این حرفه فصلی بوده واز اول تابستان تا ابتدای ماه سوم پاییز به مدت 5 ماه در سال انجام می گیرد وفرایند تولید شامل تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی كردن پشم لوله كردن وكوبیدن آن است كه در نهایت منجر به تولید نمد زیراندازه ، كلاه نمدی وپالتونمدی (كینك ) خواهد شد .

هنر احرامی بافی چیست؟

یكی از دستبافته های داری است كه ماسوره اساس كار آن است وماكو با الیاف نخی در داخل آن جای دارد . در این نوع بافته از خامه پشمی رنگ رزی شده بعنوان مواد اولیه استفاده می شود مراحل كلی فرآیند تولید احرام به شرح زیر است :

• مرحله ایجاد دهانه كار
• مرحله پودگذاری
• مرحله دفتین زدن

قابل ذكر است با توجه به تعیین شهر مرزی مهران بعنوان مسیر ترد زائرین كربلای معلی این گونه بافته توانسته بعنوان سجاده ، سوغات ارزنده ای باشد علاوه بر آن از این «هنر صنعت »كیف وسایر محصولات نیز ساخته وپرداخته شده وبه قیمت مناسب به بازار فروش عرضه می شود.

هنر گیوه بافی چیست؟

صنعت گیوه بافی در استان ایلام طرفداران بسیاری دارد و استادان ماهر این شهر گیوه های نرم و سبکی می سازند و در اختیار مردم قرار می دهند. به خاطر اینکه رطوبت باران و آب وارد گیوه نمی شود، این کفش در مکان های سرد مورد استفاده ی بیشتری قرار می گیرد. کسانی که به استان ایلام سفر می کنند از گیوه برای خود و اقوامشان سوغات می برند. اگر در تابستان های داغ، گیوه بپوشید، تفاوت آن را با کفش های امروزی درک خواهید کرد.

كوهستانی بودن منطقه ونیاز به پای افزار راحت و سبك در گذشته انگیزه بافت گیوه را فراهم آورده است این «هنر ـ صنعت » كه هم اكنون نیز رواج دارد طی سه مرحله زیر تهیه می شود :

آماده كردن تخت گیوه (آجیده ) ، كه این كار توسط تخت كش انجام می شود.

بافت رویه گیوه (گیوه بافی )، كه معمولاً برای بافت از نخ پنبه ای وابریشم استفاده می ود.

دوختن رویه گیوه به تخت گیوه كه این كار توسط فردگیوه دوز انجام می شود .

امروزه از تكنیك بافت گیوه نمونه صندلهای زیبایی با طرح ورنگ متنوع ساخته وپرداخته شده وباقیمت مناسب به بازار عرضه می شود .جالب اینكه در زندگی آپارتمانی نیز به عنوان روفــرشی مورد استفاده قرار می گیرد .

هنر معرق روی چوب چیست؟

با توجه به مستعد بودن زمینه رشد این «هنر ـ صنعت » در استان وبرای پاسخگویی به سلایق مختلف طرح معرق روی چوب از چند سال پیش تاكنون در این استان راه اندازی شده ودر بیشتر مناطق این مرز وبوم از رونق خوبی برخوردار است.

ابزار كار مورد نیاز برای این رشته علاوه بر میز مجهز به وردست شامل كمان اره ، اره مویی، مته دستی یا برقی بوده كه از مواد اولیه ای نظیر تخته سه لایه وچوب های رنگی ودرپاره ای از موارد از تلفیق چوب وفلز استفاده می شود كه در نهایت كار انجام شده پولیستر می شود .

این «هنر ـ صنعت » دارای كاربردهای مصرفی وتزئینی فراوانی است ؛ تابلوهای معرق با طرح های ظریف ، تابلواشعار ، آیات قرآن، تصاویر ، انواع رومیزی ودرپاره ای از موارد ساخته وسایل سرگرمی نظیر شطرنج وتخته نزد ، تزئین قلمدان ودكوراسیون منازل ، آرم ادارات بصورت تابلو نصب در محل تریبون و ... از جمله مواردی است كه با استفاده از تكنك معرق تهیه وتولید می شود وچون در همین استان تهیه می شود با نازلترین قیمت به بازار فروش عرضه می شود.

هنر بافت سیاه چادر

در اصطلاح محلی به آن دوار (davar) گفته می شود كه معمولاً توسط زنان عشایر استان وبا استفاده از موی بز بافته می شود .از جمله ویژگیهای سیاه چادر می توان به خواص فیزیولوژیكی موی بز اشاره كرد كه برخلاف بقیه مواد در گرما منقبض ودر سرما منبسط می شود واین به كاربرد ممتاز آن در سیاه چادر كمك كرده تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز شده وهوای سیاه چادر خنك شود ودر زمستان منافذ آن بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود.

هنر چیغ (چیت )بافی

چیغ بافی جزو صنایع دستی استان سرسبز ایلام به حساب می آید که از نی تهیه می شود. مردم عشایر استان ایلام برای استراحت خود چادر می زنند و سقف آن را از پشم بز درست می کنند و دیوار های چادر از حصیری به اسم چیغ ساخته می شود. امروزه در برخی خانه ها از این صنعت در پارتیشن بندی استفاده می کنند.

از جمله متعلقات سیاه چادر است كه در اطراف آن زده می شود. چیغ با استفاده از الیاف گیاهی (نی ) وهمچنین موی بز و در پاره ای مواقع با استفاده از نخ پشمی رنگی بافته می شود. ضمناً نقوش در جیغ ، به سبب ماهیت بافت آن بصورت هندسی است. ناگفته نماند در كاربردهای امروزی ازآن می توان بعنوان پارتیشن در خانه های آپارتمانی استفاده كرد .

هنر جاجیم بافی

جاجیم بافته ای از پشم تابیده رنگی است كه اغلب بافتی خشن دارد ؛ درمنطقه ایلام عموماً از الیاف لطیف پشمی دربافت جاجیم استفاده شده كه بعنوان رختخواب پیچ كاربرد دارد. در اكثر خانواده های ایلامی از این نوع دستبافته ها برای پیچیدن یك دست رختخواب اضافی (جهت مهمان ) استفاده می شود.

لازم به ذكر است كه در گذشته های نه چندان دور از این بسته های رختخواب كه در كنار دیوار پیچیده می شده به عنوان تكیه گاهی مناسب برای مهیمان مورد استفاده قرار می گرفته است. علاوه بر این به دلیل تنوع رنگی جاجیمها. اتاق مهمانخانه زیبایی خاصی پیدا می كرده است چنانكه از گفته های جاجیم بافان منطقه بر می آید حاكی از آن است كه هنر جاجیم بافی از دیرباز در منطقه ایلام رواج داشته است.

هنر سفالگری

محصولات سفالی دارای كاربردهای مصرفی وتزئین هستند وبا استفاده از این تكنیك فرم های مختلف از جمله كوزه ، كاسه ، بشقاب، گلدان ، لوحهای نقش برجسته و انواع مجسمه های سفال ساخته و پرداخته می شود.
ناگفته نماند كه در بیشتر موارد فرم های سفالی پس از تهیه و پخت در كوره نقاشی می شوند.

«هنر ـ صنعتی » پر پیشینه در تاریخ هنر ایران است كه با استفاده از مواد اولیه نظیر گل رس تهیه وتولید می شود.

این گونه فرآورده ها با تكنیك ساده دستی وكار با چرخ سفالگری ساخته وپرداخته می شوند كه مدت 3 سال (از سال 80 ) است كه در استان ایلام رواج خوبی یافته است .

محصولات سفالی دارای كاربردهای مصرفی وتزئین هستند وبا استفاده از این تكنیك فرمهای مختلف از جمله كوزه ، كاسه ، بشقاب ، گلدان ، لوح های نقش برجسته وانواع مجسمه های سفال ساخته وپرداخته می شود. ناگفته نماند كه در بیشتر موارد فرم های سفالی پس از تهیه وپخت در كوره نقاشی می شوند.

هنر قلمزنی روی مس

نر تراش ، نقر ، ایجاد وانتقال طرحها ونقشهای سنتی بر فلز در اثرضربات چكش بر قلم های مختلف را قلمزنی می گویند در این هنر ، پس از تهیه زیر ساخت كه در ایلام بیشتر از جنس فلز مس است ، طرح را روی بدنه كار می كشند وبا ضربات چكش كه برروی قلم فرود می آید طرح بربدنه نقش می بندد.

هنر عبا بافی

عبا از جمله دستبافته های سنتی ايران است كه از دير باز در مناطقی چون بوشهر, كوهپايه اصفهان و نائين توليد می شده است. در استان ايلام نيز در شهرستان مهران عبا بافی در اندك كارگاههايی رواج دارد. پشم گوسفند و يا شتر مواد اصلی تهيه عبا است ولی امروزه برای چله كشی عبا ازنخ های پنبه ای كارخانه ای استفاده می شود. دستگاه عبا از جنس چوب می باشد كه بدليل بافت ساده و عدم ايجاد نقش تنها دو عدد ورد دارد كه آنها تنها برای ايجاد دهنه كار و عبور ماكو از تارهای زير و رو مورد استفاده قرار می گيرد. در منطقه مهران علاوه بر عبای مردانه, عبای زنانه نيز تهيه می شده كه كوتاهتر از نوع مردانه است و در زبان محلی به آن قتره می گويند.

هنر حصیر بافی

حصیربافی یا بافت بوریا یکی از قدیمیترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست . ابزار مورد استفاده در حصیربافی بسیار محدود بوده و از تعدادی ابزار ساده و ابتدایی نظیر داس ، انواع کارد سوهان ، درفش ، قیشی سوزن و …… تجاور نمی کند .

هنر منبت چوب

یکی از ظرایف دستی ایران که مثل دیگر انواع صنایع دستی سرشار از شگفتیهای هنری است و دست اندرکاران از مواد اولیه و فراوان محصولات گرانبها و هنری بسیار جالب به وجود می آورند منبت کاری است .

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه ای دقیق موجودیت می یابد .مهمترین وسیله این هنر صفت مغار است که شامل انواع بزرگ و کوچک و بصورت ابزار نوک تیز است.

هنر پیکرتراشی

پیدایش و آغاز هنر پیکر تراشی که رشته یی از آموزش هنری است دنباله ی صنعت و هنر کوزه گری و سفال سازی می باشد که آریاهای ایرانی از زمان بسیار دور با آن آشنایی داشته اند تنوع هنر و پیشرفت آن در این دوره محصول و نتیجه ی سیستم آموزشی پیشرفته یی است که احتیاج و نیاز به آموزش مداوم و مستمر در طول زمان داشته وتا عصر حاضر ادامه پیدا کرده است. پیکرتراشی عبارت است از ساخت احجام با استفاده از مواد اولیه طبیعی مثل چوب و سنگ که در استان ایلام هنرمندان این رشته بیشتر به ساخت احجام چوبی می پردازند.

هنر خراطی

خراطي چوب يكي از صنايع دستي سنتي ايران است كه از زمانهاي قديم در اين مرزوبوم رواج داشته و به طور معمول در مناطقي از كشور كه چوب در آنجا بيشتر يافت ميشود رايج است زيرا ماده اوليه ي عمده ي آن چوب مي باشد چوب هاي مورد استفاده در خراطي شامل گردو، نارون، توسكا، زبان گنجشك ، بيد، چنارو …….می باشد هنر خراطی از تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل می شود. سابق بر این دستگاه خراطی مشتمل برچند ابزار دستی بود که از چوب ساخته و پرداخته می شد در حال حاضر این دستگاه علاوه بر تغییر شکل ظاهریش ازدو بازوی فلزی تشکیل شده است که با قرار گرفتن ومحکم شدن حجم چوبی میان آنها، وبا چرخش چوب حول یک محور کار و با استفاده از میله های فلزی (مغار))هر کدام درایجاد فرو رفتگی یا خراشیدگی خاصی استفاده می شوند(بر حجم چوبی، شکل مورد نظر را ایجاد می نمایند.

هنر كرتله از صنایع دستی استان ایلام

نان قوت لایموت/ بركت سفره و ذات اصلی خوراك مردم جهان است اما در بین مردم استان ایلام به برترین نعمت خدا معروف است. قدیم تر در ایلام برای نگهداری نان، ظرف های محلی و بسیار ظریفی درست می كردند كه امروزه این وسایل سنتی بخشی از صنایع دستی استان به شمار می آیند.

كرتله سبد دردار نگهداری نان است كه در ادامه از نحوه ی ساخت آن بیشتر صحبت می كنیم. همه ساله در نواحی گرمسیری، زنان از لیف و برگ درختان خرما رشته های هم اندازه ای به هم می بافند تا سبدی به شكل قابلمه از آن درست كنند و در آن را نیز به همان روش می بافند.

سبد یا كرتله ای كه از برگ خرما بافته شود اگر درست نگهداری شود تا 10 سال هم دوام داشته و نان های محلی و صنعتی را می توان تا مدت فراوان در آن نگهداری كرد. پس از بافتن كرتله ی نان، لایه ای از چلوار سفید به دیوار و كف آن می دوزند و نان را پس از خنك كردن در آن جای می دهند. نانی كه در كرتله نگهداری می شود دیر بیات می شود و از كپك زدگی و دسترسی حشرات دور می ماند.

نان های تنوری و ساجی در این ظرف تا چندین روز تازه و قابل استفاده اند. در نواحی شمالی استان و مناطق سردسیری كه دسترسی به الیاف و برگ های خرما نیست از ساقه های گندم درو شده برای كرتله یا سبد نگهداری نان استفاده می كنند. برای این كار ساقه های گندم را كه خوشه های آن درو شده دسته كرده و نم می دهند و در پارچه ای می پیچند تا نرم شده و به هنگام كار خم كردنشان آسان شود و دچار ترك خوردگی و شكستگی نشوند.

سپس آنها را به شیوه ای بسیار زیبا به هم می بافند تا سبدی ضخیم از آن درست شود. كرتله های ییلاقی از ساقه ی گندم و دیگر گیاهان بافته می شوند به محكمی سبدهای گرمسیری نیستند اما در نگهداری از نان و بیات نشده از كرتله های گرمسیری مرغوب ترند. ساقه های گندم رطوبت اضافی نان را گرفته و سبب تازه ماندن نان در زمان بیشتری می شوند

آشنایی با صنایع دستی استان هرمزگان