کمه دوزی نوعی رودوزی سنتی است که با نخ گلابتون انجام می گردد. در کمه دوزی پارچه ای را دور دایره ای الک مانند که به آن«کمان» می گویند، می پیچند. سپس دور دایره را محکم با طناب می بندند تا مانند دف شود، با این تفاوت که به جای دف که دور آن پوست است، دور این کمان، پارچه قرار دارد. بعد از این که پارچه روی کمان محکم شد، روی آن نقاشی می کشند. سپس پارچه را از کمان جدا می کنند. گاهی نقاشی از خود پارچه هم بریده و استفاده می شود گاهی هم همان پارچه را برای شلوار، کیف و … به کار می برند.
تاریخچه کمه دوزی
به روایت تاریخ، یکصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یک سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه، قطعاتی از پارچه ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و 733 سال بعد، یعنی در سال 628 میلادی، هنگامی که هراکلیوس دستگرد را تصرف و غارت کرد، گران بهاترین غنائمی که به دست آورد زردوزی های ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند که برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنکه نتیجه کاوش های باستان شناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده سوم پیش از میلاد زردوزی و فراوری پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان از طریق نخ های زرین که به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه پشمی دوخته و در قرن های بعد سوزن دوزی های بیزانس، همسایه ایران، تقلیدی از فرآورده های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگ هایی خیره نماینده تر.
با هجوم مغول ها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزی های این دوره در دست نیست، ولی ادامه آن قطعاً به قرن پانزدهم، شانزدهم و هفدهم میلادی کشیده چه آنکه شاردن در سیاحت نامه خود بارها ظرافت زردوزی ها، گلدوزی های ایرانی را که به زعم خودش برتر از گلدوزی های اروپائیان و ترکان بوده ستوده است. سابقه رودوزی ها در ایران با توجه به بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی های مکشوفه شوش، لباس های درباریان و محافظین به صورت برجسته و بنا به نظر بسیاری از کارشناسان برجستگی نقوش لباس ها را ناشی از تزئین آن ها از طریق گلدوزی دانسته اند و با توجه به مجسمه های سنگی که از نقاط مختلف ایران به دست آمده، نقوش انسان ها را با لباس های فاخر و تزئین شده نشان می دهد که تا حدودی مؤید وجود نوعی رودوزی در ایران عصر هخامنشی است و قدیمی ترین نمونه گلدوزی ایرانی که هم اینک موجود است متعلق به دوره سلجوقیان است.
روش کار کمه دوزی
روش كار بدين صورت است كه در آن با استفاده از نخ گلابتون دور پولك هاي تخت كوچك طلايي يا نقره اي را دوخته و در اطراف قالبي كه از سوراخ كردن وسط يك پولك گرد بزرگ بوجود می آيد نصب مي نمايند. بطوري كه پولك هاي ريز و نخ گلابتون روي قالب را مي پوشانند تا اينكه طرح و نمايي از گل هاي كوچك را نشان دهد. اين گل ها مسلسل و در كنار يكديگر قرار گرفته و نواري را بوجود مي آورند. اين دوخت داراي تاريخچه ي مشخصي نيست ولي آنچه كه مسلم است از دوره ي صفوي به بعد در ميان دوخت هاي استان هرمزگان از رواج كامل برخوردار بوده است. در آن زمان در اكثر شهرهاي استان هرمزگان اين دوخت براي تزئين: روسري ها، يقه لباس، پاي دامن و شلوار و مچ و آستين به كار گرفته مي شد ولي اكنون اين دوخت در شهرهاي بندر لنگه، ميناب و بندر عباس رايج مي باشد.
موارد مورد نیاز برای کمه دوزی
- پولك مدور سوراخ دار بزرگ
- پولك كوچك طلايي و ندرتا نقره اي
- نخ گلابتون
- سوزن
- پارچه مخمل يا ماهوت سرمه اي يا سياه و ساتن
همانطور كه اشاره گرديد اجراي كم دوزي بر روي طرح جداگانه نبوده بلكه با قلاب گل ها و نوار و پولكي آماده شده و روي لباس دوخته مي شود.
نقوش کمه دوزی
نقوش مورد استفاده در گلابتون و کمه دوزی هرمزگان بیشتر گل و بوته است که می توان به نقوش زیر اشاره نمود:
- نقوش اِسلیمی: نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن معین نیست. این نقش در میان زنان به نقوش پیچک معروف هستند.
- گل های ختایی یا خطائی: از جمله نقش هایی اساسی هنرهای تزئینی ایرانی است که از ترکیب گل و غنچه و برگ پدید می آید. بیشتر گل های مورد استفاده در نقوش سنتی کمه دوزی گل های 3 پر،6 و 12 پر است که برگرفته از گل نیلوفر و نمونه از طرح شاخه گل های شاه عباسی ست که در آن خط های منحنی با پیچ وخم های موزون برگ گل ها را به هم پیوند می دهد.
- نقش بازوبندی: نقشی است برگرفته از شکل بازوبند یا گردن بند که در گذشته ایرانیان به پهلوانان هدیه می کردند. این نقوش بیشتر لبه یقه و سرآستین ها دیده می گردد.
- بته جقه: یکی از نقوش غنی و اصیل در فرهنگ ایران است که نمادی از درخت سرو با سری خمیده است. تعبیرهای زیادی از بته شده است که عبارتنداز انجیر، بادام، گل های درخت خرما (نخل) این نقش در تزئین دمپا شلوار زنان به وفور دیده می گردد.
- نقش محرابی: طرح اصلی آن از جای نماز امام در مساجد الهام گرفته و تزئیناتی قبیل ستون ها و قندیل ها و گل وبرگ ها به آن اضافه شده است.
- طرح شاخه ای: این طرح برگرفته از درخت خرما است، که ارتباط نزدیکی با باورهای مردم جنوب دارد، چه به لحاظ مادی و چه معنوی، گذشتگان معتقد بودند به جای هر درخت نخل که قطع می گردد باید نخل دیگری کاشته گردد. درخت نخل در گویش محلی مغ (mogh) گویند.
سخن آخر
در حال حاضر علیرغم آنکه استفاده از لباس های گلابتون دوزی و به ویژه شلوارهای زنانه با دمپای گلابتون دوزی شده به صورت یکی از سنت های مردم نقاط مختلف استان هرمزگان درآمده اما به دلایل کپی برداری غیرقابل کنترل از نقوش غیربومی، استقبال از فراوریات ارزان قیمت (که توسط اتباع پاکستانی فراوری می گردد)، بالا بودن قیمت محصولات کمه دوزی، کمبود مواد اولیه در داخل کشور، جایگزین شدن روش های جدید اجرا (نقاشی با رنگ های طلایی آکریلیک به جای گلابتون به خاطر سرعت عمل بالا و دستمزد پایین) فراوری مصنوعات گلابتون دوزی شده چندان چشمگیر نیست و هنر کمه دوزی را به شدت در معرض خطر قرار داده است.
هنر سکمه دوزی چیست؟
