موسیقی اصیل ایرانی برآمده از دل قرون ، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نامهای موسیقی سنتی ایرانی و نیز موسیقی دستگاهی شناخته می شود. دستگاه همایون ، یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه نغمه ها و آوازهایی است که سینه به سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین تر از همیشه به گوش می رسد. دستگاه همایون چنانچه از نام آن بر می آید ، به مفهوم فرخنده و مبارک است . حس زیبای دستگاه همایون ، احساسی با وقار و شاهانه است و به واسطه استفاده از یک گام خاص بالارونده و پایین رونده ، در میان دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی بسیار منحصر به فرد می باشد.
دستگاه همایون به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی ها و زمزمه های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می شود. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاه همایون منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی به شمار می رود.
مقایسه سایر دستگاه های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.
دستگاه همایون و یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می شود. بر اساس نظر متافیزیکی استاد مجید کیانی در باره ی موسیقی ایرانی، “همایون” ادامه ی روز، تداوم زندگی،اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید است.
آثار ارزشمندی از موسیقی ایرانی در صده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شده اند. « رنگ فرح » از جمله این آثار است.
از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه سه گاه و دستگاه شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم پرده می توان وارد شور شد. همایون را می توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی می کند انجام پذیر است.عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست. یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتب موسیقی هست آواز بیات اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همایون دانسته اند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاه همایون است، آواز شوشتری است.
تاریخچه دستگاه همایون
ریشهٔ نام این دستگاه، واژهٔ «هماگون» است که معنای فرخنده یا خجسته دارد. عبدالقادر مراغی موسیقی شناس قرن نهم هجری از همایون به عنوان یکی از شعبات بیست و چهارگانه نام برده است که شامل برخی نغمه های مقام زنگوله و برخی نغمه های مقام رهاوی است؛ اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به عنوان دستگاه همایون شناخته می شود مطابقت ندارد و نمی توان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد.
معرفی دستگاه همایون
در بیان ساده تعریف دستگاه موسیقی می توان گفت دستگاه ها مجموعه ای از توالی پرده های مختلف هستند که بر مبنای منطقی درونی با یکدیگر پیوند خورده و احساس خاصی را منتقل می سازند . دستگاه همایون از جمله دستگاه های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و زمزمه های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می شوند . در موسیقی زورخانه ای نیز از دستگاه موسیقی همایون استفاده می شود که این از ویژگیهای منحصر به فرد این دستگاه موسیقی است . دستگاه همایون با دستگاه شور از لحاظ فواصل دانگ اول ارتباطی نزدیک دارد . همچنین با دستگاه های نوا ، سه گاه ، چهار گاه نیز به واسطه پرده گردانی گوشه های دیگر خود دارای وجوه اشتراک است . آواز شوشتری و آواز بیات اصفهانی در زیرمجموعه و از ملحقات دستگاه همایون می باشند . در شناخت دستگاه همایون همین بس که بزرگان موسیقی آن را تداوم زندگی ، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید خوانده اند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون ، آن را " دستگاه عشاق " می نامند چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد . در حقیقت موسیقی دستگاه همایون بسیار غمگین اما باشکوه است.
ساختار موسیقیایی دستگاه همایون چگونه است ؟
گام در دستگاه همایون با گام دستگاه شور اندکی نزدیکی دارد. با این تفاوت که گام همایون در درجه سوم از گام شور در همین درجه ، نیم پرده بالاتر بوده و در همین نت حالت همایون بیان می گردد. از آنجا که نت شاهد همایون در درجه دوم است و از چند نت زیرگام برای اجرای آواز استفاده می شود ، پس حالت صعود محسوسی ندارد و از این جهت نیز مانند گام شور پایین رونده است .
موسیقیدانان دستگاه همایون را از لحاظ فواصل و دانگ ها به دستگاه موسیقی سه گاه نیز شبیه می دانند. فاصله چیزی است که موجب اختلاف میان دو آوای موسیقیایی می گردد و شنونده را قادر به تشخیص آن می کند . از نظر ساختارشناسی دستگاه همایون ، دانگ های گام همایون یکسان نیستند زیرا دانگ اول همایون از یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک و دانگ دوم همایون از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل شده اند .دستگاه همایون از لحاظ پرده گردانی نیز با دستگاه موسیقی چهارگاه بی شباهت نیست. در گام ششم دستگاه همایون با افزودن نیم پرده به نت ششم و کم کردن ربع پرده از نت پنجم تداعی کننده برخی از گوشه های دستگاه چهارگاه است که عکس همین عمل در دستگاه چهارگاه امکان پذیر است و به گذر از چهارگاه به همایون منتهی می شود . دستگاه همایون از منظر مرکب خوانی ( یعنی ورود به دستگاه های موسیقی دیگر ) نیز همانند دستگاه شور و دستگاه سه گاه است . امروزه فرود کامل دستگاه همایون با رهنمودهای اساتید بزرگی مانند استاد وزیری و استاد روح الله خالقی جنبه های علمی بیشتری یافته و فرودهای کامل در دستگاه همایون براساس تئوری موسیقی اصیل ایرانی شکل گرفته اند . در برخی آلات موسیقی مانند سنتور کوک ساز در دستگاه موسیقی شور و همایون و نیز آواز بیات اصفهان که خود نیز از ملحقات دستگاه همایون است یکسان است . کوک همایون برای تار و سه تار نیز مانند کوک آواز بیات اصفهانی و همچنین آواز ابوعطا است .
آواز بیات اصفهان
در بخش آشنایی با دستگاه همایون ، گفتیم که آواز بیات اصفهان و همچنین آواز شوشتری از متعلقات دستگاه همایون می باشند . اواز بیات اصفهان از اصیل ترین و با قدمت ترین آوازهای ایرانی است که حالتی مناجات گونه دارد و حسی عمیق میان غم و شادی در روح شنونده می دمد . خاستگاه آواز بیات اصفهان به شهر اصفهان و فرهنگ مردم آن بازمیگردد و از این نظر که نت پایه و همچنین نت شاهد آن در درجه چهارم همایون است ، آن را متعلق به دستگاه همایون می دانند اما برخی موسیقیدانان نیز آن را از جهاتی به دستگاه شور و دستگاه چهارگاه نیز مرتبط می سازند . از ویژگیهای آواز بیات اصفهانی این است که در آن واژه ها کاملا شمرده و آرام بیان می شود و بسیار آرامش بخش و عمیق است . برخی از گوشه های آواز اصفهان ، درآمد ، جامه دران ، بیات راجه ، سوز و گداز ، راز و نیاز و ... می باشند اما در ردیف های مختلف گوشه بیات شیراز در ردیف عبدالله دوامی و گوشه کرشمه در ردیف موسی معروفی نیز برای آواز بیات اصفهان ذکر شده است . از نمونه تصنیف های به یاد ماندنی در آواز بیات اصفهان می توان به تصنیف شاه من ، ماه من با آواز قمر الملوک وزیری ، آمد نوبهار با آهنگسازی مهدی خالدی و صدای بانو دلکش ، امشب شب مهتابه ساخته علی اکبر شیدا ، تصنیف بهار دلنشین اثر روح الله خالقی با شعری از بیژن ترقی و آلبوم سفر به دیگر سو اثر ماندگار استاد شهرام ناظری... اشاره کرد .
آواز شوشتری
آواز شوشتری نیز از دیگر گوشه های دستگاه همایون در موسیقی سنتی ایران است . برخی موسیقیدانان ، آواز شوشتری را یک گوشه در دستگاه همایون ، برخی آن را یک دستگاه کوچک مستقل و برخی دیگر آن را آواز می دانند اما معمولا در زمره آوازهای پنجگانه قرار نمی دهند . آواز شوشتری نقش برجسته ای در آثار خیام دارد ودر رساله موسیقی وی نیز شرح مبسوطی از این آواز وجود دارد . وجه تسمیه آواز شوشتری به شهر شوشتر در استان خوزستان اشاره دارد که این آواز بعدها به نواحی دیگر نیز راه یافته است . آواز شوشتری که امروزه غنا و وسعت بسیاری یافته است ، به همراه چند گوشه دیگر اوج دستگاه همایون را تشکیل می دهند . احساس آواز شوشتری بسیار حزن انگیز است ، تا جاییکه برای پدید آوردن احساس اندوه و غم در تعزیه خوانی مورد استفاده قرار میگیرد اما در موسیقی فولکلور مناطق جنوبی ایران گاهی در قالب آهنگ های ملایم در مراسم های شاد مانند حنابندان نیز نواخته می شود . از جمله تصنیف های معروف در قالب آواز شوشتری می توان به قطعه بیا تا گل برافشانیم ساخته حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری ، تصنیف بی قرار با صدای استاد شهرام ناظری ، تصنیف غوغای ستارگان ساخته همایون خرم اشاره کرد . از نمونه تصنیف های شاد در آواز شوشتری می توان به قطعه فولکلور شیرازی جینگ جینگ ساز میاد اشاره کرد .
ویژگی های گام همایون
مثل گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود محسوس ندارد.
فواصل گام همایون به ترتیب عبارت است از:
دوم نیم بزرگ، دوم بیش بزرگ، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده
دانگ های گام همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می شود.
گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون
در پایان در بیان مثال از گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون ابتدا به ذکر چند گوشه و پس از آن نام آهنگ هایی در دستگاه همایون را به همراه سازنده و خواننده آن برخواهیم شمرد که مانند ستاره ای در آسمان موسیقی اصیل ایران همواره می درخشند . از جمله گوشه های دستگاه همایون گوشه شکوه که وجه تسمیه آن حالت شکوه انگیز آن است ، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می شود و هر دو دردستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده گردانی به دستگاه چهارگاه می رسد ، گوشه بختیاری که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست ، گوشه طرز، گوشه شوشتری ، گوشه راز و نیاز ، گوشه نوروز صبا ، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز ... را می توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند. همچنین تصنیف های خزان عشق ساخته استاد بدیع زاده ، تو ای پری کجایی با صدای حسین قوامی ساخته همایون خرم ، ساغرم شکست ای ساقی ساخته همایون خرم با آواز بانو مرضیه ، آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان از نمونه آهنگهایی در دستگاه همایون می باشند که نام پرآوازه ای در موسیقی ایرانی دارند.
فواصل پرده ها در دستگاه همایون
سه ربع پرده، یک پرده و یک ربع پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده.(از راست به چپ) البته درجه دوم و ششم در دستگاه همایون متغیر هستند، درجه دوم ربع پرده بم تر و درجه ششم را ربع پرده و نیم پرده زیرتر هم استفاده می کنند. به عنوان مثال پرده ها در همایون سل به این شکل می شود: سل، لا کرن (لا بمل)، سی، دو، ر، می بمل (می کرن، می بکار)، فا، سل. نت شروع این دستگاه به طور معمولا سل (راست کوک) یا ر (چپ کوک) است. در ردیف مرحوم کریمی از شوشتری به عنوان یکی از گوشه های این دستگاه نام برده شده است. با نمادگذاری عددی فواصل بر اساس ربع پرده در گام دستگاه همایون چنین هستند: ( ۴ ، ۴، ۲، ۴ ، ۲ ، ۵ ، ۳ ) از چپ به راست.
ارتباط دستگاه همایون با سایر دستگاه ها
دستگاه همایون با دستگاه های سه گاه و شور ارتباط دارد.به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم پرده می توان وارد شور شد.همایون را می توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط دادو این کار با افزودن نیم پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم امکان پذیر است که گوشهٔ منصوری را تداعی می کند.عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست.پرده گردانی به دستگاه سه گاه نیز با کمک گوشهٔ زابل میسر است.نزدیکی درجات دانگ اول سه گاه با درجات حول و حوش نت پایهٔ همایون، امکان اجرای زابل در هر دو دستگاه را فراهم می کند.فرهت معتقد است که در میان دستگاه های موسیقی ایرانی، پرده گردانی در همایون زودتر از بقیهٔ دستگاه ها رخ می دهد،چنانکه خواننده یا نوازنده پس از اجرای درآمد به سرعت از همایون به یک دستگاه یا آواز دیگر می رود؛اما در مقابل فرود به محور اصلی دستگاه همایون گاه طولانی تر است تا این محور اصلی به خوبی به شنونده یادآوری بشود.
دستگاه ماهور،از دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی
