فُرَت در فرهنگ معین به معنای تار و پود آمده است. فرت بافی ( Traditional cloth weaving ) مانند سایر انواع صنایع دستی در خراسان بزرگ رایج و متداول بوده و قدمتی چند صد ساله دارد اما از پیشینه ای مکتوب برخوردار نیست و بافندگان شیوه بافت را بیشتر به صورت سینه به سینه به دیگران انتقال دادند. به نقل از یکی از فرت بافان قدیمی شهر، واژه فرت برگرفته از صدای برخورد نی ها و شانه در دستگاه فرت است، درست مانند صدایی که به هنگام قیچی زدن پارچه به وجود می آید.
فرت بافی
بافت و تهیه منسوجات مختلف از قبیل انواع حوله، چادر شب، سفره، بقچه و لباس زیر به وسیله نخ های تابیده یا ابریشم در استان خراسان «فُرَت بافی» یا «تُن بافی» نامیده می شود. دستگاه بافت آن چهار وردی است ولی به علت تراکم زیاد تارها، ورد ها دو به دو به یکدیگر بسته می شوند و دارای شانه مخصوصی (معمولا از جنس نی ) می باشد.این دست باف مانند جاجیم، دو رو است. جنس نخ مورد استفاده، نخ پنبه ای 16 دولا و گاه برای پود از نخ های ابریشمی مصنوعی استفاده می شود. این پارچه به عرض 50 الی 70 سانتی متر و طول 70متر بافته می شود. نقوش رایج جودانه پیچازی و چهارخانه می باشد. گرچه فرت بافی مانند ابریشم یا حریر بافی یزد و یا گلیمچه بافی گیلان شهرت ملی ندارد اما در منطقه تربت جام هنری کاملا شناخته شده است و از مشاغل خانگی به حساب می آیدکه نقش پررنگی در اشتغال زایی زنان آن منطقه دارد.
دستگاه فرت بافی
در حال حاضر بیش از ۱۰۰ فرت بافت در استان خراسان شمالی به شیوه سنتی یا استفاده از دستگاهی به نام «استقلال» این دستبافته ها را می بافند. «دستگاه» سنتی وسیله ای است که در بیشتر کارگاه های خانگی مرسوم است و از ابزاری همچون ورد، شانه، پاشور، ماکو، ماسوره استفاده می شود؛ درحالی که دستگاه استقلال همانند دستگاه سنتی است و کلیه مراحل بافت به روش سنتی بوده، فقط در دستگاه استقلال بعضی از اجزا مثل شانه از جنس فلز است که هنرمند در دستگاه استقلال می تواند پارچه را با ابعاد بزرگ تر و متراژ بیشتر تولید کند.
اجزای دستگاه
- شانه یا دسته تیغ: تیغه توسط دو رشته نخ از سقف آویزان می شود. اندازه های متفاوت دارد و معمولا با اعداد زوج محاسبه می شود. یکنواخت کردن و کنترل پارچه و استحکام بافت و درگیری تارو پود آن بر عهده شانه می باشد.
- گــُله: وسیله ای برای زیر رو کردن نخ های تاربه کمک پاها می باشد. جنس آن از نخی ضخیم و به اندازه عرض پارچه است.
- روکاری: به مجموعه گله و تیغه که عمل بافت را انجام می دهند، روکاری می گویند.
- استخونک: برای محکم نگه داشتن طناب کارگاه آن را به استخوان قلم پای گوسفند گره می زنند.
- قُنده و طناب کارگاه: گنده یا قنده نخ روی طناب کارگاه قرار می گیرد و تارهای تنیده شده را به جلو و عقب می راند.
- پوشار: پدالی است چرمی به شکل نوار لایه لایه بریده و دوخته شده که پای بافنده روی آن قرا گرفته و با بالا و پایین بردن آن عمل بافت را انجام می دهد. در بافت های مختلف تعداد پوشار کم و زیاد می شود. در بافت های ساده تعداد پوشار دو تا و در بافت های لانه زنبوری به چهار تا شش عدد می رسد که بافنده در هر رج باید به سرعت جای پای خود را عوض کند، اگر بافنده مهارت و سرعت لازم را در جابجایی پاهایش نداشته باشد طرح لانه زنبوری اجرا نشده و نظم پارچه نیز بهم می خورد.
- قابول ( بازیگرها): قابول ها به گله و پوشار هم در پایین به آن متصل است و با حرکت پا در پوشار، قابول هم حرکت میکد و بافت انجام می پذیرد.
- گزبند: کار متر را انجام می دهد. با این تفاوت که از لحاظ اندازه با متر فرق می کندو هر " گز " دو متر و هشتاد سانتی متر است. همچنین موقع تنیدن تارهای زیر، تار های رو را تا آخر کار فرت نگه می دارد و درستی بافت و زیر و رو شدن نخ ها به وسیله گزبند مشخص می شود.
- تخته یا روکار: نزدیک ترین قطعه به نخ است و باعث می شود کناره های پارچه یا ترکی پارچه تمیز و یکدست شود.
- ماکو : وسیله ای است استوانه ای شکل که وسط آن پهن و در دو طرف باریک می باشد و ماسوره در آن قرار می گیرد.
- ماسوره : میله ای پنج تا هشت سانتیمتری و اکثرا پلاستیکی است که نخ آماده بافت داخل آن قرار می گیرد و سپس در ماکو گذاشته می شود.
- نورد : میله ای از جنس چوب یا فلز است که پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
- نوردگردان : وسیله ای است که باعث حرکت نورد می شود.
- پایه نورد : قسمتی از دستگاه است که نورد روی آن قرار می گیرد.
اهمیت فرت بافی
در گذشته صنعت فرت بافی از حرفه ها و مشاغل اصلی مرد ها و زن ها در کارگاه های موجود در مناطق روستایی بود اما با گذشت زمان به علت شرایط نا مساعد بازار این هنر توسط بانوان هنرمند در منزل های شخصی دنبال می شود. یکی از دلایل مهمی که باعث ایجاد این نوع هنر می شد برودت هوا در زمستان و سبک بودن آن برای کار کشاورز ها بود. ماده اولیه مورد نیاز جهت فرت بافی، پنبه است و همان طور که می دانیم استان های یزد و خراسان به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب جهت کاشت دیم پنبه، زادگاه این هنر به حساب می آیند.
در مراسم های عروسی رسم بر آن است که هر تازه عروسی یک سرویس فرت را در جهیزیه خود داشته باشد که اصولا این سرویس فرت توسط خود عروس یا مادر او تهیه می شده است. یکی از اصلی ترین مراکز تولید محصولات بافت فرت روستای بزد از توابع شهرستان تربت جام است. سابقه هنر فرت بافی در روستای بزد به ۱۵۰ سال پیش بازگشت می کند اما متاسفانه امروزه به علت سختی فرایند کار _ هزینه های بالا جهت تهیه مواد اولیه و درآمد کم این هنر به دست فراموشی سپرده می شود.
مراحل بافت فرت
- تهیه نخ : در قدیم بیشتر مردم دامدار بودند و با چیدن پشم دام ها، نخ مصرفی خود را تولید می کردند. نخ مصرفی بافندگان در گذشته بیشتر ابریشم و ابریشم برقی بود که بسیار با کیفیت و مرغوب بود؛ اما به دلیل گران شدن این نوع نخ و عدم تمکن مالی بافندگان و خریداران، بیشتر از نخ های با کیفیت پایین و ارزان مانند پنبه و کاموا استفاده می شود.
- رنگرزی : در قدیم رنگرزی را به طور سنتی انجام می دادند اما بعد ها با ورود انواع رنگ های آماده و صنعتی، دیگر از رنگ طبیعی استفاده نکرده و بیشتر رنگ های آماده تهیه و استفاده شد.
- چله بندی : چله بندی همان آماده کردن نخ های تار برای بافت است.
- کلاوه یا چرخ توته : نخ دوک یا کلاف که به کدوهم مشهور است به وسیله دستگاهی با نام چرخ توته یا کلاوه (این وسیله به لیک لیکی هم معروف است چرا که موقع کار با لک و لک که یک واژه محلی است به معنای آرام کار کردن) تبدیل به توته می شود. توته ها به وسیله دستگاهی از جنس نی تبدیل به ماوره می شود، ماسوره داخل ماکو قرار گرفته و آماده بافت می شود. (این توته ها در بافت پود مورد استفاده قرار می گیرد).
کار سرانداختن تارها دو نفره انجام می شود و حدود دو روز زمان می برد. جلوی روی بافنده گله، تیغه و شانه قرار داردو به مجموعه این سه قسمت بالا کار می گویند. با حرکت گله ها، دهانه کار باز شده و پودگذاری به وسیله ماکو و پرتاب آن به دهانه کار صورت می گیرد. بافنده پاهایش را در پدال جابجا کرده و یک رج بافته شده و شانه می شود. مقدار بافته شده دور یک چوب استوانه ای به طول 70 سانتی متر پیچیده می شود و هر زمان بافنده حدود 70 متر بافت، پارچه از فرت پیاده شده و برش می خورد. پارچه های بافته شده بیشتر شامل انواع حوله، شال، روسری، بقچه، چادر شب، پیژامه، زیر پیراهنی، چادر و حتی کفن می باشد.
نقوش بافت فرت
نقوش، انعکاسی از زندگی بی پیرایه هنرمند روستایی است که با الهام گرفتن از طبیعت و فضای پیرامون خود، بسیار ساده و به دور از پیچیدگی می باشد و گل و گیاه و پرنده در آن به وفور به چشم می خورد. گل نماد معنویت و لطافت، پروانه نشانه ای پیوند زمین با آسمان و احترام به طبیعت و درک جهان پیرامون می باشد. نقوش رایج در بافت ها: پنج گل چکی، گل کوش (به شکل پاپیون )، گل سماور، گل پروانه ای، گل مارپیچ، گل بال نی یی (به شکل ضربدر).
سخن آخر
هنر فرت بافی در زمان های بیکاری به ویژه فصول سرد که کشاورزان از اوقات فراغت بیشتری برخوردارند بیشتر رونق دارد.
نگاهی به هنر شعر بافی
