آداب و رسوم مردم شهر قم

شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم معنی دانسته اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده اند و جمع آن را قماقم نامیده اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می زدند و خانه هایی را بنا می کردند و خانه های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک های کلبه مانندی که چوپانان برای استراحت می ساختند، باز می گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد.

قُم تلفظی از نام کم است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.

جشن ها و آیین ها در قم

مردم قم معمولاً تمام میلادهای ائمه (ع) را جشن می گیرند و این جشن ها را مولودی می خوانند . در ایام میلاد یکی از ائمه در قم ؛ در هر کوی و برزنی می توان مراسم جشن های مذهبی را دید و اوج این جشن های مذهبی همواره در حرم مقدسه حضرت معصومه (س) برگزار می شود.

مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم : روز بیست و سوم ربیع الاول سال ۲۰۱ ه.ق روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است . در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج ، که از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بود ، تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می روند و موسی بن خزرج که افسار شتر حضرت را به دست داشت ، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می کنند . همه ساله ، خادمان حرم آن حضرت در این روز طی یک حرکت نمادین ، به استقبال آن حضرت می روند و این روز را گرامی می دارند.

• لاله گردانی: مراسم لاله گردانی یا شمعدان گردانی حرم حضرت معصومه (س) از جمله مراسم های زیبا و دیدنی است . این مراسم مخصوص خادمان حرم است که هنگام تغییر کشیک انجام می شود.
• سر درختی: این مراسم در اوایل بهار در روستای وشنوه قم برای در امان ماندن باغ ها از گزند سرما اجرا می شود . به این منظور با هزینه اهالی گاوی خریداری می شود . سپس دستمال سبز رنگی به دور گردن گاو بسته می شود و آن را در روستا می گردانند. در مرحله بعد گاو را در امامزاده قربانی می کنند و از گوشت آن حلیم می پزند و در بین اهالی تقسیم می کنند.
• مراسم طلب باران: یکی از آداب و رسوم شایسته ی مردم قم بر پایی نماز باران و دعا و نیایش به درگاه خدا و درخواست رحمت الهی و باریدن باران به هنگام خشکسالی است. این مراسم در برخی از مکان های مذهبی به ویژه امامزاده ها با شیوه های خاصی انجام می شود. همزمان با شروع جنگ جهانی دوم خشکسالی بر مردم قم حادث شد که با خواندن نماز باران به امامت آیت الله خوانساری، باران رحمت بر این شهر باریدن گرفت.
• چهارشنبه سوری: مراسم چهارشنبه آخر سال در قم به این شکل برگزار می شود که در غروب سه شنبه آخر سال مردم مقداری هیزم جمع کرده و در محله ها و کوچه ها و یا در باغ ها و پارک ها کپه های آتش روشن می کنند و به شادی مشغول می شوند و از روی آتش می پرند و در این هنگام اشعاری نیز می خوانند: "غم برو شادی بیا/محنت برو شادی بیا" و یا خطاب به آتش می گویند: "زردی من از تو/ سرخی تو از من".
• دستمال اندازون: همچنین در این شب معمولا در روستاهای قم مراسم دستمال اندازون برگزار می شود به شکلی که تعدادی به درب منازل می روند و دستمالی را به طرف آن خانه پرتاب می کنند و یا از دریچه تهویه خانه به پائین می اندازند و صاحب خانه نیز هر چه در وسع داشته باشد درون دستمال می گذارد که می تواند تخم مرغ، آجیل، شیرینی، پول و یا حتی بنشن باشد.
• قاشق زنی: البته در برخی مناطق کار گرفتن هدیه به شکل قاشق زنی انجام می شود، به این ترتیب که افراد به خصوص دختران، صورت خود را می پوشانند و به درب منازل می روند و با قاشق به کاسه و ظرفی که در دست دارند می کوبند و طلب هدیه می کنند و صاحب خانه نیز هر چه در توان داشته باشد از آجیل و نبات و ... در ظرف آنها می گذارد و گاهی افراد در روز بعد، از بنشن ها و پول جمع شده آشی را برقرار می کنند که به آن آش ابودردا گفته می شود و به نیت شکون و شفا به مریض و یا اهل خانه می دهند.
• فال گوش ایستادن: فالگوش ایستادن نیز از دیگر رسوم شب چهارشنبه سوری در قم است که در این شب حاجت مندان به خصوص دختران دم بخت به شکل ناشناس و پوشیده به سر کوچه یا چهارراه ها رفته و به صحبت های عابران گوش می دهند و اولین سخن اولین رهگذر را به نیت خود تعبیر می کنند که اگر خیر باشد به معنی این است که شخص به حاجت خود می رسد.

• مهره به آب انداختن: مهره به آب انداختن از دیگر رسوم مردم روستاهای قم در شب چهارشنبه سوری است به این شکل که اهل خانه دور هم جمع می شوند و کوزه ای را آب می کنند و هر کس مهره مشخصی را برای خود به درون کوزه می اندازد و آن وقت بزرگتر خانواده کتاب حافظ را باز می کند و فردی که معمولا از میان بچه ها است یک مهره در می آورد، مهره متعلق به هر کس بود شعر مربوط به آن صفحه جواب فال اوست.

• کوزه شکستن: این مراسم در روستاهای قم به این شکل است که غروب چهارشنبه سوری چند سکه را در کوزه آب ندیده می گذارند و کوزه را از پشت بام به کوچه پرتاب می کنند و این شعر را می خوانند که "درد و بلام بره تو کوزه، بره تو کوچه" و بر این باور هستند که با این کار بلا از اهالی خانه دور می شود.

لباس های سنتی قم

لباس های محلی قم؛ بیشتر در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت. زنان در روستاها لباس های بلند بر تن می کردند که تا زانوی آن ها می رسید و معمولاً این لباس ها سفید گلدار بود و در زیر آن شلوار به پا می کردند. لباس های آن ها دو جیب داشت که در اطرافش دوخته شده بود. زن ها همیشه حتی در خانه روسری (چارقد) سفید بر سر داشتند.

چارقد را به صورت مثلثی تا می کردند و بر سر می زدند و برای محکم کردن آن یا گره می زدند یا با سنجاق آن را وصل می کردند. بعضی از آن ها در دو طرف سنجاق پارچه کوچک سبزی که با یکی از زیارت های ائمه یا امامزادگان متبرک شده بود را قرار می دادند. آن ها اگر پولی همراه خود داشتند در گوشه چارقد خود گره می زدند.

استقبال از عید نوروز

از دیگر مراسم قبل از تحویل سال نو در قم رفتن به سر مزار رفتگان در روز پنج شنبه آخر سال، آشتی کنان بین افرادی که از هم کدورت دارند، خانه تکانی، طبخ سبزی پلو و ماهی برای شب عید و پخت نان کسمه و رشته پلو و رنگ کردن تخم مرغ برای روز عید است.

حضور در حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران

اما موقع تحویل سال نو بسیاری از مردم قم و حتی دیگر استان های کشور به حرم مطهر حضرت معصومه (س) می روند و سال را در کنار این بانوی بزرگوار تحویل می کنند تا به برکت وجود ایشان سال خوبی را داشته باشند و عده ای نیز خود را به مسجد مقدس جمکران می رسانند و در آنجا نماز می خوانند و دعای فرج را در هنگام تحویل سال زمزمه و برای ظهور امام زمان (عج) دعا می کنند.

عید دیدنی

بعد از تحویل سال نو رسم عید دیدنی نیز از رسوم بسیار نیکوی مردم قم است، به این شکل که ابتدا کوچکترها به دیدن بزرگترها می روند و از آنها عیدی می گیرند که این عیدی می تواند پول و یا چیزهای دیگر باشد. برای مثال در برخی مناطق قم بزرگترها کله قند و یا تخم مرغ رنگ شده را به عنوان عیدی به کوچکترها می دهند.

تخم مرغ بازی

یکی دیگر از رسوم نوروز در قم به خصوص در میان جوان ترها، تخم مرغ بازی با تخم مرغ هایی است که از بزرگترها هدیه گرفته اند. به این شکل که یک طرف بازی، تخم مرغ خود را در دست می گیرد و قسمتی از آن را باز می گذارد تا طرف مقابل با تخم مرغ خود روی آن ضربه بزند اگر تخم مرغ بشکند طرف ضربه زننده برنده شده و فرد بازنده باید تخم مرغ شکسته را تحویل فرد برنده دهد و این بار نوبت طرف مقابل است تا با تخم مرغ خود به دیگری ضربه بزند و آن را بشکند این کار تا جایی ادامه پیدا می کند که تخم مرغ های یک طرف تمام شود و به این ترتیب برنده و بازنده مشخص می شوند.

سبزه آب دادن

روز دوازدهم فروردین ماه نیز مردم قم به کنار رودخانه ها می روند و سبزه هایی را که برای سفره هفت سین سبز کرده اند را به آب می اندازند و بر این باورند که با این کار درد و بلای خود و خانواده شان را به آب می دهند. همچنین در برخی از روستاهای قم در این روز و در کنار رودخانه ها تازه دامادها به تعداد اعضای فامیل بستنی می خرند و بین اقوام به خصوص فامیل عروس پخش می کنند.

سبزه گره زدن

آخرین روز مراسم نوروز نیز روز سیزده بدر است که در این روز اهل قم به همراه تمام اعضای خانواده به دامن طبیعت به خصوص به کنار رودخانه ها و آب های روان می روند و روزی شاد و به یادماندنی را به همراه خانواده می گذرانند. یکی از آداب و رسومی که مردم قم در این روز انجام می دهند گره زدن سبزه است. به این شکل که دختر و پسرهای دم بخت دو دسته سبزه را به نیت پیوند بین دو زوج گره می زدند تا در سال جدید بختشان باز شود.

غذاهای سنتی قم

علاوه بر تهیه و مصرف همه غذاهای رایج در کشور ایران ، برخی غذاها و نان های محلی نیز تهیه می شوند که انواع آش و آب گوشت ازجمله غذاهای یاد شده هستند .

آب گوشت هویج برگه ، آب گوشت بزباش ، آب گوشت قونبیط (که بیشتر در ماه مبارک رمضان و بر سر سفره افطار مصرف می شود)، آش اوماج ، آش پتله (جو) ، آش سنگک ، آش شله ، آش قارقورت ، آش گندم ، آش اسفندی ، آش جو ، آش قنبیط ، آش بی بی فاطمه، مزگو ، دم پختی (دم پختک) ، دم پزک ، پلته پلو ، کباب ، شامی ، کوفته ، کال جوش (کله جوش) ، چنگال ، اشکنه ، قورمه ، کاچی ، زیره داغ ، حلیم لوبیا ، شیر برنج ، برنج و خورش (که همان انواع مختلف خورش از قبیل قیمه ، قورمه سبزی ، فسنجان و بادمجان و … است) از جمله غذاهای مورد مصرف در منطقه قم هستند.

سخن آخر

شهر قم همواره شهری وابسته به اهل بیت شمرده شده است. و مراسمات مذهبی به طور کامل در این شهر برگزار می شود.

آداب و رسوم مردم آذربایجان شرقی