آداب معاشرت در اسلام

معاشرت، مسیری برای رهایی

انسان موجودی اجتماعی است. این حكمی است كه همگان بر آن اتفاق و اجماع دارند، هرچند كه درباره علل و اسباب آن اختلاف دارند. اجتماعی بودن انسان مقتضی این است كه روابط خود را با دیگری بشناسد و به درستی سامان دهد. بخش بزرگی از احكام و قوانین عقلانی و عقلایی و آموزه های اخلاقی به حوزه رفتار اجتماعی و چگونگی ارتباطات بشری و ساماندهی آن، بازمی گردد.

اسلام به عنوان دین و سبك زندگی بشر، به این مهم توجه ویژه ای مبذول داشته است، به ویژه كه از نظر اسلام، زندگی دنیوی، قرار گرفتن آدمی در زیان و خسران مبین است كه تنها با ایمان و عمل صالح از سویی و دعوت و توصیه دیگران به ایمان و عمل صالح به عنوان یك مسئولیت اجتماعی از سویی دیگر، می توان از آن رهایی یافت. (سوره عصر) بنابراین، روابط سالم اجتماعی، به عنوان یك عامل رهایی از خسران و دست یابی به رستگاری در محور آموزه های قرآنی قرار می گیرد و معاشرت با دیگران از جایگاه مهم و اساسی در زندگی بشر برخوردار می شود. انسان كامل از نظر اسلام كسی است كه خود را براساس آموزه های عقلانی و وحیانی، متاله و خدایی كرده و سپس در مقام مظهریت ربوبیت و پروردگاری از خدا و خلافت از او، به مسئولیت خود در قبال دیگران بپردازد. انجام این مسئولیت در مقام مظهریت ربوبی، در حوزه تعامل با انسان ها، نیازمند معاشرت و ارتباط درست و سالم با دیگران است. اینجاست كه قوانینی برای تعامل درست و معاشرت و ارتباط سالم، از سوی وحی و عقل تبیین می شود. البته از آن جایی كه انسان موجودی لطیف و كلمه وجودی خاصی است، نوعی ارتباط و معاشرت با او، از نوع پیچیدگی برخوردار می باشد و برای ایجاد ارتباط سالم كامل، لازم است تا لطایفی مورد توجه قرار گیرد. این گونه است كه آداب معاشرت به عنوان لطایف پیچیده در ارتباطات و معاشرت انسانی از سوی عقل و شرع مطرح شده و خداوند بخشی از آیات قرآنی را به آداب معاشرت سالم و درست اختصاص داده است تا انسان در رسیدن به مقامات كامل انسانی و نقش آفرینی درست در مقام ظهور ربوبی، از آن استفاده كند.

احادیث پیرامون آداب معاشرت

آداب معاشرت اسلامی

• آن قدر که در روایات اسلامی وسیله پیامبر (ص) و ائمه اهل بیت (ع) به مساله تواضع و حسن خلق و ملاطفت در برخوردها و ترک خشونت در آداب معاشرت، اهمیت داده شده است به کمتر چیزی اهمیت داده شده است .در قرآن مجید کرارا در کنار مسائل مهم اشاراتی به آداب معاشرت شده است از جمله آداب تحیت، و ورود در مجلس، آداب دعوت به طعام، آداب سخن گفتن با پیامبر ص و آداب جا دادن به تازه واردان مخصوصا افراد با فضیلت و پیشگام در ایمان و علم است.

• این به خوبی نشان میدهد که قرآن برای هر موضوعی در جای خود اهمیت و ارزش قائل است، و هرگز اجازه نمیدهد آداب معاشرت به خاطر بی اعتنایی افراد زیر پا گذارده شود.
• رسول خدا (ص) فرمود : دانا ترین مردم کسی است که با مردم بیشتر مدارا کند وخوارترین مردم کسی است که به مردم اهانت کند .(بحار الانوار75/52 )

نابهنجار های رفتاری در معاشرت

• بنابراین همانگونه كه خداوند معاشرت سالم و درست را از طریق پیامبران به مؤمنان و مردم می آموزد (انعام، آیه 54 و فصلت آیه 34 و نیز حجرات، آیات 1تا5) همچنین بر والدین است كه آداب درست را از كودكی در محیط خانوادگی به كودكان خویش آموزش دهند. (لقمان، آیات 17 و 19) تا شرایط جامعه پذیری و حضور كودكان در جامعه فراهم آید. در ارزش و اهمیت آموزش آداب معاشرت همین بس كه خداوند در مقام تعلیم و آموزش پیامبران (كهف، آیه22) و مؤمنان (انعام، آیه 54 و حجرات، آیات 1تا 5 و آیات دیگر قرآن) برآمده و خود اقدام به آموزش و پرورش ایشان نموده است تا این گونه بر ارزش و اهمیت آداب معاشرت تأكید كند.
• با نگاهی گذرا به آموزه های وحیانی قرآن درباره آداب معاشرت می توان به دو دسته احكام سلبی و ایجابی اشاره كرد. به این معنا كه برخی از این آداب متوجه ترك برخی از رفتارهاست و برخی دیگر نیز رفتارهایی است كه می بایست به عنوان رفتارهای درست و سالم مورد توجه قرارگرفته و بر آن اهتمام ورزیده شود.
• از جمله مهم ترین نابهنجاری های رفتاری و اخلاقی می توان به اختلاف افكنی (آل عمران، آیه 103 و نساء آیه 35 و انفال، آیات 1 و 46)، آزار و اذیت دیگران را با سخنان نسنجیده (بقره آیات 263 و 264 و آل عمران، آیه 186 و آیات بسیار دیگر)، استهزای دیگران (بقره، آیات 14 و 15 و مائده آیه 57)، افترا و تهمت (نساء آیات 20 و 112 و نور، آیات 4تا7 و 12تا 15)، استفاده از القاب زشت و بد (حجرات، آیه11)، بخل ورزی (نساء آیات 36و 37 و 138)، بغض و كینه ورزی (حشر، آیه10)، تبعیض و برخورد دوگانه (عبس، آیات 5 تا 10)، تجسس در كار و زندگی دیگران (حجرات، آیه12)، تحقیر دیگران با بدنام كردن آنان (حجرات، آیه 11)، تفاخر و بزرگ فروشی (لقمان، آیه 18)، تكبر (آل عمران، آیه 75 و لقمان، آیه 18)، خیانت در امور مالی (آل عمران، آیات 75 و 160)، دشنام به عقاید دیگران (انعام، آیه 108)، گفتار خشونت آمیز (آل عمران، آیه 159)، دشمنی با دیگران (مائده، آیه 2)، با صدای بلند فریاد زدن (لقمان، آیه 19)، ظلم و ستم (نساء، آیه 148)، عیب جویی و عیب گیری (توبه، آیه 79) غیبت كردن (حجرات، آیه 12)، گمان بد و نادرست (همان و نیز نور، آیه 12)، همكاری در گناه (مائده، آیه 2)، منت گذاری (مدثر، آیه 6)، نجوای آمیخته به گناه و ممنوع (مجادله، آیات 9 و 10) و مانند آن اشاره كرد كه می بایست از آنها اجتناب كرد تا شرایط برای معاشرت و روابط سالم اجتماعی میان افراد مختلف و اقشار گوناگون جامعه فراهم آید. هرگونه نابهنجاری می تواند روابط اجتماعی را خدشه دار سازد و معاشرت را غیرممكن و یا دشوار نماید.

خوشرفتاري و حُسن معاشرت

خوش اخلاقي و برخورد شايسته يكي ديگر از اصول معاشرت با ديگران است كه معصومان عليهم السلام و از جمله مولای متقیان علی عليه السلام از آن به حُسن خُلق تعبير كرده اند و در برخورد با ديگران رعايت آن را سفارش نموده اند.

ملاك ها و معیارهای معاشرت

اما اینكه درمعاشرت چه معیارهایی را درنظر داشته باشیم تا معاشرت های ما انسان ساز و جامعه ساز باشد و ما را درمسیر اهداف و فلسفه آفرینش یاری رساند، موضوعی است كه درآیات دیگر قرآن به آن توجه داده شده است. در قرآن معیار و ملاك برای معاشرت های انسانی شناسایی شده كه در اینجا به طور اجمال به آنها پرداخته می شود. از مهم ترین معیارهایی كه خداوند برای معاشرت و دوستی با دیگران بیان می كند، مساله ایمان است؛ زیرا ارتباطات میان مومنان با غیرمومنان می تواند تاثیرات منفی به جا گذارد؛ زیرا انسان همان اندازه كه تاثیرگذار است ممكن است از دیگران تاثیر بپذیرد و كسی كه كامل ساخته نباشد درمعرض خطر است. از این رو از جمله شرایط دوستی و معاشرت بر ایمان تاكید می شود. (آل عمران، آیه 27و نساء آیه 144 و انفال، آیه 72) دومین معیار درمعاشرت ها و دوستی ها، تقواست كه یكی از مهم ترین ملاك های قرآنی است و خداوند درآیاتی ازجمله 67 سوره زخرف برآن تاكید كرده است.

صداقت و راستگویی (نساء آیه 69)، صلاح و درستكاری (همان)، عرف عقلایی و خرد جمعی و سیره خردمندان (بقره، آیه 229 و نساء آیه 14 و لقمان،آیه 15 و طلاق، آیه 2) دركنار معیار مصلحت و مصالح عمومی و خصوصی (انعام، آیه 152و اسراء آیه 34) و هجرت از محیط ناسالم به محیط سالم اجتماعی (نساء، آیه 89 و نیز انفال، آیات 72 تا 75 و حشر، آیه 7) ازجمله مهم ترین ملاك ها و معیارهای دوست گزینی و معاشرت با مردم است كه خداوند برآن تاكید كرده است.