دریاچه هامون به عنوان بزرگترین پهنه آب های شیرین ایران وخاورمیانه،نقش اساسی درزندگی مردمان سیستان داشته که علاوه بر اثرات مثبت طبیعی، اقتصادی واجتماعی آن درآئین زرتشت نیز تقدس خاصی دارد. با همه این اوصاف دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث گردیده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن مشکلات رابرای کل سیستم حیات سیستان به وجود آورد. دریاچه هامون علاوه برتامین آب شرب و کشاورزی ساکنین حاشیه،معیشت های گوناگونی را درپیرامون خود خلق نموده وزمینه اشتغال گروه های مختلف از جمله: ماهیگیری،شکار،دامداری و حصیربافی را فراهم ساخته است. پوشش گیاهی دریاچه هامون ازگونه های متنوعی تشکیل شده است ازجمله: توت، نی، تیغال، سه وجگ، تزگ و…که هرکدام از این موارد کاربردهای متفاوتی داشته است. نی های موجود در دریاچه هامون ابزار و مواد اولیه لازم برای فعلیت پذیر کردن خلاقیت و هوشمند یهای مردمان حاشیه نشین هامون را فراهم ساخته است.بنابراین ازنوعی نی که به اسم محلی (توت یا توتک)شناخته شده است، از برگ های سبز وتازه ی آن برای خوراک گاو سیستانی و از ساقه نازک و بلند آن درصنعت پرده بافی یا خولک بافی استفاده میشد.علاوه براین ها ازساقه تازه ومرطوب با برگ های ضخیم آن که حالتی اسفنجی داشته برای ساخت نوعی قایق به نام توتن استفاده می کردند.
خولک
حصیر بافی، پرده بافی یا خولک بافی که حاصل آن نوعی پرده خاص به نام پرده خولکی یا حصیری است، یکی از صنایع دستی معروف منطقه سیستان بوده که تاریخی نامعلوم و به گفته برخی افراد سالخورده منطقه قدمتی همزاد با دریاچه هامون دارد. نی، محصول اولیه برای بافت خولک است، رشد این گیاه که به طور خودرو در بستر تالاب ریشه می دواند، می تواند بستر بافت خولک را دوباره برای روستاییان فراهم کند. در سال های پرآبی تالاب، خولک در متراژهای زیاد توسط حاشیه نشینان تالاب بافته می شد. نی های تالاب «لویی» که به اصطلاح محلی به آنها «توتک» می گویند و برای ساخت قایق های محلی، درست کردن کپر برای حاشیه نشینان تالاب و حصیربافی یا همان خولک استفاده می شود.
کاربرد
وجود گیاه نی از چند جهت مورد توجه است که چرای دام از برگ های سبز این گیاه، تلطیف هوا و چهره سبز منطقه، پناهگاه پرندگان مهاجر و برخی حیوانات و استفاده از آن در صنعت پرده بافی(خولک بافی) از آن جمله بحساب می آید. از برگ های سبز و تازه نوعی نی که در زبان محلی به آن 'توت' یا 'توتک' گفته می شده برای خوراک دام به ویژه گاو سیستانی و از ساقه ی نازک و بلند آن در صنعت پرده بافی یا خولک بافی استفاده می شده است. ساخت توتن (قایق محلی) یا توتن بافی از دیگر کاربردهای گیاه نی در تالاب بین المللی هامون بود و در گذشته بیشتر صیادان و دامداران از همین نوع قایق محلی برای کارهای خود استفاده می کردند و کمتر قایق موتوری در این تالاب مورد استفاده قرار می گرفت. خولک بافی یکی از صنایع دستی معروف و گسترده در سیستان بوده که در سراسر این منطقه به ویژه اطراف تالاب و دریاچه افراد زیادی به این کار اشتغال داشتند به طوری که هنگام عبور از جاده های مجاور آن ها، فعالیت پرده بافی به وضوح مشاهده می شد. بیشترین مصارف محصولات تولیدی خولک بافی به عنوان پرده در ورودی اتاق های مسکونی به منظور جلوگیری از ورود حشرات و عبور راحت هوا به دلیل اقلیم گرم منطقه و نیز استفاده در سقف خانه هایی که به زبان محلی به آنها 'چوب پوش' می گویند بوده است و همچنین این پرده ها به دلیل شکل ظاهری کاربردهای تزیینی هم دارد.
بافت خولک
حصیر بافی یکی از هنرهای اصیل منطقه سیستان در شمال سیستان و بلوچستان است؛اما طی دو دهه خشکسالی تالاب بین المللی هامون این هنر به طوری کمرنگ شده که از سال گذشته با ورود آب به این تالاب شماری از حاشیه نشینان هامون به کشت لوخ (خولک) در بخش هایی از دریاچه پرداختند پس از برداشت لوخ با دستگاه بافت که شامل چوب چهار پر، مقداری سنگ یا گلوله های سنگی تراش خورده به عنوان دوک و مقداری نخ پنبه ای که به دور سنگ پیچیده است، شروع به بافت می کنند. از محصول نهایی برای تزیین در و پنجره ورودی ساختمان ها استفاده می شود. حصیربافی یک کار مشترک بین مردان و زنان است که قبلاً بیشتر به صورت گروهی بین اعضای خانواده انجام می شد اما اکنون این کار چند سالی است به خاطر از بین رفتن نیزارها دیگر به صورت گروهی انجام نمی شود. حصیربافی، سیس بافی، خولک بافی یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این هنر در منطقه سیستان، با گویش «خولک بافی» و در بلوچستان، با گویش «تگرد» تلفظ می شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز، با یکدیگر تفاوت هایی دارند. خولک، از ساقه های نی و تگرد، از داز(برگ درخت خرمای وحشی) تهیه می شود. روستاهای حاشیه کوه خواجه و شهرستان زابل، از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان هستند.بافت پرده های حصیری که به زبان محلی همان خولک است جزو مشاغل خانگی سیستانی ها بوده که توانسته فرصت اشتغال را برای روستاییان منطقه فراهم کند.نی های موجود در کف دریاچه هامون وسیله ای برای بافت خولک است که با صادرات آن به کشورهای حوزه خلیج فارس می توان تحولی در اقتصاد روستاییان به وجود آورد.
سخن آخر
طی دو دهه خشکسالی دریاچه هامون هنر خولک بافی به طوری کمرنگ شده که مواد اولیه آن(لوخ) در این سالها از شهرهای شمالی کشور تهیه می شده است. با ورود آب به دریاچه هامون مردم تصمیم گرفتند تا در بخش هایی از دریاچه لوخ کشت دهند.
آشنایی با هنر تریکو بافی
