ترکه در حقوق به چه معناست؟
ترکه در لغت به معنی اموالی است که یک فرد پس از فوت خود به جا می گذارد. در اصلاح حقوقی ترکه به اموال و حقوقی گفته می شود که از متوفی باقی می ماند. ترکه باقی مانده مانند یک مال مشاع است و تمام وارثین دارای حق مالکیت هستند. به عبارت دیگر یک نوع شراکت اجباری وجود دارد. وراث برای اینکه بتوانند سهم خود را از این مال مشترک جدا کنند، ابتدا باید بدهی و دیون متوفی را از این ترکه خارج کنند و بعد از آن، آنچه را که باقی ماند میان خود تقسیم کنند. نکته لازم به ذکر این است که نه تنها اموال منقول و غیر منقول، بلکه حقوق مالی هم جز ترکه محسوب می شوند. در مورد حقوق مالی که جز ترکه محسوب می شوند می توان به حق خیار، حق رد و اجازه عقد فضولی در زمانی که مالک قبل از رد یا اجازه فوت کند و یا حق رهن مرتهن بر عین مرهونه اشاره کرد.
ترکه دارای دو بخش است
- دارایی مثبت: یعنی اموال و حقوق و مطالبات متعلق به متوفی است که به وارث می رسد.
- دارایی منفی: یعنی دیون و تعهداتی که بر گردن متوفی است که باید از محل دارایی یا ماترک متوفی پرداخت یا برداشت شود.
درخواست تقسیم ترکه و دستور فروش
اگر چند نفر وارث وجود داشته باشد، هر یک از این وراث می تواند به دادگاه درخواست بدهد و سهم خود را بخواهد. علاوه بر این اگر یکی از وراث محجور باشد، ولی و یا قیم او می تواند برای تقسیم ترکه از جانب او درخواست بدهد. در برخی موارد اموال ترکه قابل تقسیم نیستند. در چنین شرایطی باید برای فروش مال مشاع درخواست داده شود. اگر افراد همگی بر سر موضوع توافق داشته باشند این امر به راحتی انجام می شود اما اگر میان ورثه توافق نباشد به حکم قانون این کار انجام می شود. برای تقسیم ترکه ابتدا باید انحصار وراثت صورت بگیرد. برای حفظ اموال و از بین نرفتن آن باید این اموال مهر و موم شود. ماترک به طور کامل توسط دادگاه تحریر و ثبت می شود و بعد از پرداخت دیون و تعیین و تکلیف قانونی ترکه می توانند نسبت به ماترک اقدام کنند. وراث ممکن است ترکه را قبول یا رد کنند. به عبارت دیگر آن ها ممکن است ترکه را به طور کامل با پرداخت بدهی ها به عهده بگیرند و یا ترکه را رد کنند و عهده دار بدهی های متوفی نشوند. مال مشاع را می توان به افراز، به تعدیل و به رد تقسیم کرد. در حالت اول از مال مشاع به هر فرد شریک به اندازه سهم او داده می شود. در حالت دوم با قیمت گذاری مال مشاع تقسیم انجام می شود و ممکن است معادل سهم افراد به آن ها داده نشود. اگر امکان تقسیم به افراز وجود نداشت، تقسیم به تعدیل انجام می شود و اگر امکان تقسیم به تعدیل نبود، تقسیم به رد صورت می گیرد. اگر هیچ کدام امکان پذیر نباشد، مال مشاع فروخته می شود.
اقدامات لازم جهت تقسیم ماترک
-
انحصار وراثت
بازماندگانِ متوفی برای انجام اقدامات مربوط به ترکه (یا همان ماترک که هر دو تعبیری برای داراییِ به جا مانده از متوفی هستند) باید ثابت کنند که در زمانِ فوت، از وراثِ متوفی بودند. این اثبات لزوما از طریق گواهیِ انحصار وراثت انجام می شود که برای اخذ آن باید درخواست مذکور، به همراه گواهی فوت و شناسنامه متوفی، کپی شناسنامه وراث، استشهادیه محضری مبنی بر انحصار ورثه به افراد معرفی شده و گواهی مالیات بر ارث (چنانچه متوفی قبل از سال ۱۳۹۵ فوت شده باشد) به شورای حل اختلاف آخرین محلِ اقامتگاه یا سکونت متوفی تقدیم شود. شورا بعد از بررسی مدارک، اقدام به نشر آگهی می کند و چنانچه بعد از یک ماه از تاریخ انتشار، اعتراضی به آن نشده باشد، گواهی مزبور را صادر می نماید، در غیر این صورت جلسه ای به منظور روشن شدن موضوع با حضور وراث و شخص معترض تشکیل می دهد. اشخاصی که گواهی یا تصدیقِ مذکور را دریافت کردند، می توانند ترکه و مطالباتِ متوفی را از کسانی که مدیون یا متصرفِ مال هستند مطالبه کنند.
-
مهروموم ما ترک
مهروموم اقدامی است که به منظور حفظ ماترک از هر گونه دخل و تصرف مادی و حقوقی نظیر استفاده و نقل مالکیت انجام می شود. به این صورت که بنا به درخواست ورثه یا موصی له (کسی که متوفی به نفع او وصیت کرده) یا وصی (کسی که از طرف متوفی برای اداره اموال تعیین شده) یا طلبکاری که طلبش مستند به سند رسمی یا حکم قطعی دادگاه است و ترس از تضییع اموال دارد، شورای حل اختلاف اقدام به صورت برداری از اموال و مهروموم آنها می کند، امری که رفع آن نیز، تنها به درخواست اشخاص مذکور ممکن است. البته در دو مورد، مهروموم ترکه نیازی به درخواست ندارد: اول، جایی که شخص در مهمان خانه و امثال آن فوت می کند و کسی برای حفاظت از اموالش نیست و دوم، در حالتی که مالِ دولتی یا عمومی نزد متوفی به امانت بوده باشد.
-
تحریر ماترک
شورای حل اختلاف بنا به درخواستِ ورثه یا وصی، اقدام به تهیه فهرستی از داراییِ متوفی می کند؛ در این فهرست، نام کلیه اموال منقول و غیرمنقول و بهای آنها، حقوق، مطالبات و البته بدهی های متوفی درج می شود. این عمل که به منظور تعیینِ دقیق میزان ماترک انجام می شود، تحریر ترکه نام دارد. شورای حل اختلاف، تاریخ تشکیل جلسه تحریر را از طریق انتشار در یکی از روزنامه های کثیرالانتشار به وراث، بستانکاران و مدیونین به متوفی و اشخاص دیگر که حقی بر ماترک دارند اطلاع می دهد تا در صورت تمایل، در جلسه شرکت کنند. باید توجه داشت که در مدت تحریر، دعاوی و عملیات اجرایی راجع به ترکه متوقف می شود. مثلا: اگر طلبکار در راستای وصول طلبش، درصدد مزایده اموال محکوم علیه باشد و در همین زمان، شخص اخیر (بدهکار) فوت کند، عملیات اجرایی به ورثه یا وصی ابلاغ و به زمان بعد از تحریر موکول می شود؛ چه بسا که وراث متوفی پرداخت بدهی را خودشان برعهده بگیرند. در ضمن باید توجه داشت که در سه صورت تحریر ترکه الزامی است: اول، جایی که در میان وراث، صغیر یا محجور باشد یا اساسا وراثِ شخص معلوم نباشند، دوم، حالتی که برخی از وراث ترکه را رد کرده باشند و در آخر زمانی که متوفی تبعه ی خارجی باشد.
-
قبول یا رد ترکه
واکنش وراث نسبت به ترکه به سه صورت قابل تصور است: در حالت اول وراث، ترکه را به طور مطلق قبول و پرداخت کلیه بدهی های متوفی را برعهده می گیرند. در این حالت فرض بر این است که ترکه، کفاف پرداخت بدهی را دارد و اگه ورثه مدعیِ نبود کفاف باشد، باید این موضوع رو ثابت کند (با اثبات آن، دیگر تکلیفی به پرداخت دیون متوفی از اموال خود ندارند). در حالت دوم وراث، ترکه را برابر صورتِ تحریر قبول می کنند؛ در این حالت فقط تا میزان ترکه، مسئول پرداخت هستند و در صورت نبود کفاف ماترک، احتیاجی به اثبات آن ندارند. در حالت سوم، وراث ترکه را رد می کنند. باید توجه داشت که مالکیتِ ورثه نسبت به ماترک، به حکم قانون انجام می شود، پس رد کردن آنها به معنای نبود پذیرش مالکیت نیست، بلکه فقط به معنای این است که پرداختِ دیونِ متوفی را برعهده نمی گیرند.
-
تصفیه ماترک
تصفیه ترکه به درخواست وصی یا ورثه، به منظور پرداخت بدهی های متوفی و خارج نمودن مورد وصیت از ماترک انجام می شود. عملیات تصفیه، حسب مورد برعهده وصی یا ورثه ای است که ترکه را قبول کرده اند و در صورت نبود آنها، دادگاه اقدام به تعیین مدیرِ تصفیه می کند. مسئول تصفیه به موجب قانونِ امور حسبی، می تواند هر اقدامی را که برای اداره ترکه لازم می داند انجام بدهد. تصفیه ترکه (چنانچه تا این مرحله انجام نشده باشد)، از طریق خروج مورد وصیت، وصول مطالبات و پرداخت بدهی های متوفی انجام می شود. باید توجه داشت، طلبکاری که خود را برای تحریر ترکه معرفی نکرده، می تواند برای وصول طلبش به طرفیتِ وراث در دادگاه صالح اقامه دعوی نماید و چنانچه مالی به ورثه نرسیده باشد یا برای تأدیه کافی نباشد، می تواند بر طلبکاران دیگری که سهم خود را از ترکه دریافت نمودند اقامه دعوی کند.
-
تقسیم ماترک
پس از تصفیه ترکه، نوبت به تقسیم ماترک میان ورثه می رسد چراکه طبق ماده ۸۶۸ قانون مدنی شرط استقرار مالکیت ورثه نسبت به ماترک، پرداخت دیون و وصایای متوفاست. لازم به ذکر است که، درخواست تقسیم ترکه صرفا از سوی وراث و در دادگاه صالح (و نه شورای حل اختلاف) قابل طرح شناخته شده و قانون هیچ محدودیت زمانی برای مطالبه آن معین نکرده است؛ پس اگر وراثی پس از گذشت چند سالِ متمادی از فوت مورث، اقدام به طرح این خواسته نمایند با مانع قانونی رو به رو نخواهند شد. اما تقسیم به چند شکل قابل انجام است: چنانچه وراث در تقسیم اموال به تراضی رسیده باشند، قاضی توافقات را صورت جلسه و به امضای آنان می رساند اما اگر وراث اختلافی داشته باشند و مال مورد تقسیم، متساوی الاجزا و دارای ارزش مساوی باشد، قاضی، سهم هر یک را به مساوات معلوم می سازد و اگر به لحاظ ارزش متفاوت باشند قاضی به شیوه تعدیل، حصه ورثه را مشخص می کند و چنانچه امکان تعدیل نباشد، از طریق رد انجام می دهد.
مدارک لازم برای درخواست تقسیم ترک
وراث می توانند با توافق ترکه را بین خود تقسیم کنند. اما اگر با هم اختلاف داشتند و یا یکی از آن ها محجور بود حتما باید تقسیم ترکه از سوی دادگاه انجام شود.
مدارک مورد نیاز برای تقسیم ترکه به شرح زیر است:
- درخواست به همراه مشخصات درخواست دهنده
- گواهی انحصار وراثت
- صورت اموال در صورت عدم تحریر
لزوم اخذ گواهی انحصار وراثت
اولین و اساسی ترین سندی که برای طرح دعوای تقسیم ترکه لازم است گواهی انحصار وراثت است.
این گواهی در واقع رایی است که در دادگاه صادر می شود و در آن وراث متوفی به ترتیب نوشته می شوند. در واقع بر اساس این گواهی، دادگاه رسماً اعلام می کند که ورثه متوفی منحصراً همین اشخاصی هستند که در رای نام آنها برده شده و شخص دیگری به عنوان وارث متوفی شناخته نمی شود. البته برای صدور گواهی انحصار وراثت لازم است است که گواهی فوت متوفی در یکی از روزنامه های سراسری منتشر شود و مقام قضایی از تمامی اشخاص ساکن ایران که آگهی روزنامه را می بینند می خواهد چنانچه ادعایی در رابطه با وراثت دارند به دادگاه مراجعه کنند. بعد از گذشت یک ماه اگر کسی مدعی نبود دادگاه مبادرت به صدور گواهی انحصار وراثت می کند. البته در حال حاضر بر اساس بند ت ماده ۹ قانون شورای حل اختلاف صدور گواهی انحصار وراثت در صلاحیت شورای حل اختلاف است و اگر قصد دارید در این زمینه اقدامی انجام دهید باید به شورای حل اختلاف محل خودتان مراجعه کنید.
دادگاه صالح برای تقسیم سهم الارث کدام است؟
با توجه به ماده ۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی و ماده ۲ قانون تصدیق انحصار وراثت که در سال ۱۳۰۹ مصوب شد، در صورت عدم تقسیم ترکه، دادگاه صالح برای رسیدگی به آن و تصدیق گواهی انحصار وراثت، دادگاه آخرین محل اقامت دائمی متوفی در نظر گرفته می شود که با توجه به مقررات موجود در گواهی تصدیق انحصار وراثت در شورای حل اختلاف قابل پیگیری خواهد بود. در شرایطی که آخرین محل اقامت متوفی مشخص نباشد، دادگاه آخرین محل سکونت متوفی در ایران در نظر گرفته می شود و اگر در ایران زندگی نمی کرده است، دادگاهی که مال غیر منقول در آن واقع شده است، انتخاب می شود. اگر این چنین نبود دادگاهی که مال منقول در آن قرار دارد، دادگاه صالح رسیدگی خواهد بود. اگر هیچ یک از این شرایط وجود نداشته باشد، دادگاه محل سکونت یکی از ورثه صالح اعلام می شود. در شرایطی که ترکه بین وراث تقسیم شده باشد، دادگاه صالح با توجه به محل سکونت خوانده در نظر گرفته می شود.
مدت زمان تقسیم ترکه
بسیاری این پرسش را دارند که معمولا پروسه و مدت زمان تقسیم ترکه چقدر طول می کشد؟ به طور معمول یک پرونده مطالبه ارث و تقسیم ماترک ممکن است ۴ ماه تا ۸ ماه به طول بیانجامد اما چنانچه فی مابین وراث اختلاف نظری وجود نداشته باشد و همگی بر تقسیم ماترک اتفاق نظر داشته و اعتراضی نداشته باشند ممکن است مدت و زمان تقسیم ماترک به ۳ ماه کاهش پیدا کند و پرونده مختومه شود.
قانون ارثیه در ایران چگونه است؟
