بورس چیست و از چه زمانی به وجود آمده است؟

بورس به بازاری اطلاق می شود که قیمت گذاری و خرید و فروش کالا و اوراق بهادار در آن انجام می پذیرد. بورس زیر نظر نهاد واحد نظارتی که معمولا آن توسط بالاترین مراجع ذیربط دولتی اعمال می گردد که با حضور و مشارکت فعال بخش خصوصی ایجاد می شود و اتاق پایاپای که تضمین و تسویه قراردادها را بر عهده دارد از جمله مهم ترین بخش های آن محسوب می شود. از کارکردهای اساسی بورس مدیریت انتقال ریسک و توزیع آن، شفافیت اطلاعات، کشف قیمت، ایجاد بازار رقابتی و جمع آوری سرمایه ها و پس اندازهای کوچک برای تامین سرمایه مورد نیاز فعالیتهای اقتصادی است.

بازاری که در آن خرید و فروش کالاهای معین صورت میگیرد و به طور منظم و دائم فعال است بورس کالا نام دارد. در بورس کالا معمولاً مواد خام و مواد اولیه مورد معامله قرار میگیرد. هر بورس کالایی را با نام همان کالایی که مورد معامله قرار میگیرد نامگذاری میکنند. مثلاً بورس نفت و بورس گندم.

در بورس ارز، همان طور که از نام آن مشخص است، کار خرید و فروش پولهای خارجی انجام میگیرد. این بورس در کشور ما فعال نیست اما در کشورهای پیشرفته فعالیت چشمگیری دارد.

در بورس اوراق بهادار دارایی های مالی از قبیل سهام، اوراق مشارکت و... مورد معامله قرار می گیرد. در ایران، به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به طور رسمی و دائمی در محل معینی تشکیل می شود "بورس اوراق بهادار" می گویند ولی ما در این نوشته برای اختصار آن را بورس یا بورس اوراق بهادار می گوییم.

هرچند برخی استفاده از واژه بهابازار را به معنای فرانسوی آن و به معنی کیف پول ربط می دهند، اما برای توضیح تاریخچه تشکیل بهابازارها در دنیا باید به اوایل قرن پانزدهم میلادی و شهر بروژ بلژیک بازگشت. جایی که صرافان و سپس تعدادی از دارندگان انواع کالا و اوراق و خریداران و فروشندگان در برابر منزل اشراف زاده ای به نام «واندر بورس» جمع می شدند تا محصولاتی را معامله کنند. براین اساس بوده و هست که برای هر مکان و محلی که انواع کالا و اوراق مبادله شود می توان واژه بهابازار را به کاربرد و با این سابقه است که تعدادی از کسبه و تجار و مردم دانسته یا نادانسته از واژه بورس مانند بورس مسکن، بورس اتومبیل، طلا، سکه، پوشاک و … استفاده می کنند. این در حالی است که در دیگر کشورها به جای واژه بهابازار از کلماتی چون Stock Exchange یا Stock Market استفاده می شود. درخصوص دلیل و چگونگی تشکیل بازارهای سهام یا بورس اوراق بهادار در دنیا باید به تشکیل شرکت های سهامی خاص و با مسئولیت محدود و سپس شرکت های سهامی عام اشاره کرد. بعد از شکل گیری شرکت های سهامی خاص و با مسئولیت محدود (اولین آن شرکتی به نام Moseovie در روسیه در سال ۱۵۵۳ بود) که باهدف کاهش ریسک سرمایه گذاری به وجود آمده بودند، شکل تکامل یافته و نهایی شرکت ها در قالب سهامی عام ایجاد شدند. تشکیل این نوع شرکت ها درواقع به معنی این است که شرکت ازلحاظ سودآوری به آن حد رسیده که بتواند با جذب نقدینگی جامعه، ضمن استفاده از منابع مالی عموم، سود فعالیت های به دست آمده را بین دارندگان سهام توزیع کند.

در خصوص چگونگی و زمان راه اندازی بورس اوراق بهادار در ایران نیز باید به تلاش های صورت گرفته در اوایل دهه ۱۳۱۰ از طریق حضور کارشناسان هلندی و بلژیکی در تهران به منظور بررسی های اولیه اشاره کرد که به علت وقوع جنگ جهانی دوم و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به نتیجه ای نرسید سال ها بعد و در اردیبهشت ۱۳۴۵ مجلس شورای ملی وقت، قانون کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران را تصویب کرد تا با توجه به برنامه توسعه اقتصادی و واگذاری بنگاه ها به کارگران، امکان دادوستد سهام و نقل و انتقالات شرکت ها فراهم شود به این ترتیب ۱۵ بهمن ۱۳۴۶ با انجام اولین معامله بر روی سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی (که در آن زمان یکی از بزرگ ترین مجتمع های تولیدی و اقتصادی کشور بود) و سهام شرکت نفت پارس، بازار سهام ایران در خیابان استانبول تهران در ساختمان مرکزی بانک ملی ایران تأسیس شد و در ادامه میزبان اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه، اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه تپه های عباس آباد شد. افتتاح و راه اندازی این نوع بورس به گونه ای بود که بر اساس تصاویر موجود، چند کارگزار با نشستن دور یک میز، سفارش های خرید و فروش محدود سهام سرمایه گذاران را ابتدا در تابلوی سیاه و سپس در دفاتر انجام و به ثبت می رساندند. بورس اوراق بهادار تا سال ۵۷ پذیرای ۱۰۲ شرکت سهامی عام با مجموع سرمایه ۲۳ میلیارد تومان و همچنین اوراق قرضه و اسناد خزانه بود و شرکت هایی از صنایع سیمان با ۶ شرکت، مواد غذایی با ۱۱ شرکت، لوازم خانگی و تولیدات ساختمانی با ۱۳ شرکت، فولاد با ۱۰ شرکت، مواد شیمیایی با ۱۱ شرکت، سرمایه گذاری با ۵ شرکت، حمل ونقل با ۵ شرکت، نساجی با ۱۱ شرکت، بانک های تخصصی و تجاری ۲۴ بانک، خدماتی ۵ شرکت و تولیدات کاغذ و مقوا ۴ شرکت در این بازار نوپا حضور داشتند. با وقوع انقلاب و سپس جنگ تحمیلی در سال های ۵۸-۵۷، فعالیت های بورسی تهران تا سال ۶۸ متوقف شد، اما با توجه به اهداف برنامه اول توسعه، فعالیت بورس اوراق بهادار تهران مجدداً آغاز شد که از این تاریخ تاکنون با فراز و نشیب های متعددی مواجه شد. در این مدت دو رویداد تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار در سال ۸۴ و ابلاغ و اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و فراهم شدن امکان واگذاری سهام شرکت های دولتی و همچنین ظهور ابزارها و بازارهای نوین مالی، موجب تحولاتی اساسی و گسترده در بازار سرمایه ایران شد.