غده هیپوفیز یا زیرمغزی بی شک یکی از پرکار ترین مراکز تنظیم فعالیت در انسان است. این غده در قاعده مغز درست در زیر هیپوتالاموس، و در یک محفظه امن استخوانی به شکل زین به نام sella turcica نگهداری می شود. هیپوفیز به واقع یکی از اصلی ترین مراکز تنظیم هورمونی و عصبی در بدن ما به شمار می رود چرا که به طور لحظه ای ترشحات هورمونی را کنترل می کند. عملکرد ساخته شدن و ترشح هورمون ها عمدتا در قسمت جلویی غده که با نام آدنوهیپوفیز شناخته می شود، اتفاق می افتد. هیپوفیز بر اساس پیام های عصبی و هورمونی که از هیپوتالاموس در بالای خود دریافت می کند هورمون های مختلفی می سازد. در هیپوفیز مجموعه گوناگونی از سلول های تولید کننده هورمون وجود دارد که هر گروه مسئول ساختن هورمونی خاص است.
به توده هایی که به صورت غیر عادی در غده هیپوفیز تشکیل می شوند، تومور هیپوفیز گفته می شود. این تومورها موجب تولید بیش از حد برخی هورمون ها می شوند. خوشبختانه اکثر تومورهای هیپوفیز غیر سرطانی است، به این معنا که این توده ها به بافت های اطراف خود و سایر نقاط مغز منتشر نمی شود.
علائم ابتلا به تومور هیپوفیز
تومورهای هیپوفیز-توده هایی که به صورت غیرعادی در غده هیپوفیز رشد می کنند-موجب بروز علائم مختلفی می شوند. این علائم معمولا به تدریج بروز می کنند اما نهایتا منجر به برخی اختلالات غدد درون ریز مانند بیماری کوشینگ یا بیماری آکرومگالی (رشد بیش از حد بدن) می شوند. برخی از علائم تومور هیپوفیزی مبهم هستند، مانند خستگی و احساس ضعف، به همین خاطر بسیاری از مردم این علائم را نادیده می گیرند و آن ها را به علل دیگری (غیر از بیماری) ربط می دهند.
اما گاهی اوقات، وقتی شخصی به تومور هیپوفیز مبتلاست، بدن او مقادیر بیشتری از برخی هورمون های خاص تولید می کند. تومور های بزرگ تر هیپوفیز که ماکروادنوم خوانده می شوند، باعث وارد شدن فشار به غده ی هیپوفیز و بافت های اطراف آن شده و می توانند باعث ایجاد اختلالاتی در بینایی مانند دوبینی و از دست دادن دید محیطی شوند.
راه های تشخیص ابتلا به تومورهای غده هیپوفیز
وجود سه یا تعداد بیشتری از علائم زیر ممکن است نشانگر وجود تومور هیپوفیز باشد.
- مشکلات بینایی (تاری یا دو دید، افتادگی پلک)
- سردرد در ناحیه پیشانی
- حالت تهوع یا استفراغ
- اختلال در حس بویایی
- اختلال عملکرد جنسی
- افسردگی
- خستگی
- ناباروری
- مشکلات رشد
- پوکی استخوان
- افزایش وزن بدون دلیل
- کاهش وزن بدون دلیل
- کبودی آسان
- درد مفاصل
- سندرم تونل کارپ
- اختلال در قاعدگی
- یائسگی زودرس
- ضعف عضلانی
- گالاکتوره (جریان خود به خودی شیر مادر که با زایمان یا شیردهی نوزاد مرتبط نیست)
- کاهش بینایی: تومور هیپوفیز می تواند به اعصاب بینایی فشار وارد کند.
- کمبود دائمی هورمون: وجود تومور هیپوفیز یا از بین بردن آن ممکن است به طور دائمی میزان هورمون بدن را تغییر دهد، که ممکن است لازم باشد با داروهای هورمونی جایگزین شود.
- یک عارضه نادر اما بالقوه جدی تومور هیپوفیز ، آپوپلکسی هیپوفیز است که خونریزی ناگهانی در تومور اتفاق می افتد و با یک سر درد شدید همراه است. آپوپلکسی هیپوفیز به درمان فوری نیاز دارد و معمولا با کورتیکواستروئیدها (corticosteroids) و جراحی رفع می شود.
درمان تومورهای هیپوفیز
بسیاری از تومورهای هیپوفیز نیازی به درمان ندارند و در صورت نیاز، درمان به نوع تومور، اندازه آن و میزان رشد آن در مغز بستگی دارد. سن و سلامت بیمار در روند درمان موثر هستند. درمان شامل تیمی از متخصصان پزشکی است که احتمالاً شامل یک جراح مغز (جراح مغز و اعصاب)، متخصص سیستم غدد درون ریز و یک متخصص رادیولوژی است. پزشکان عموماً از عمل جراحی، پرتودرمانی و داروها، به تنهایی یا ترکیبی، برای درمان تومور هیپوفیز و تولید هورمون به سطح طبیعی استفاده می کنند.
عمل جراحی
برداشتن جراحی تومور هیپوفیز معمولاً در صورت فشار آوردن تومور روی اعصاب نوری یا در شرایط خاص، انجام می گیرد. موفقیت عمل به نوع تومور، محل، اندازه و میزان انتشار آن بستگی دارد. دو روش اصلی جراحی برای درمان تومورهای هیپوفیز، عبارتند از:
آندوسکوپی ترانس نازال ترانساسفنوئیدال
این روش به طور معمول پزشک را قادر می سازد بدون برش تومور را از طریق بینی و سینوس بیمار خارج کند. هیچ بخش دیگری از مغز بیمار تحت تاثیر قرار نمی گیرد، و هیچ زخم قابل مشاهده در این روش دیده نمی شود. اما از بین بردن تومورهای بزرگ با این روش ممکن است دشوار باشد، به خصوص اگر تومور به اعصاب یا بافت مغزی نزدیک حمله کرده باشد.
سرطان چشم چیست؟
روش ترانس کرانیال (کرانیوتومی)
در این روش تومور از طریق قسمت بالای جمجمه و با برش در پوست سر برداشته می شود. با استفاده از این روش رسیدن به تومورهای بزرگ یا پیچیده تر، آسان تر است.
پرتو درمانی
پرتودرمانی از منابع پر انرژی اشعه برای از بین بردن تومورها استفاده می کند. در صورتي كه جراحي امكان پذير نباشد، مي توان از آن بعد از عمل جراحي يا به تنهايي استفاده كرد. علاوه بر آن، پرتودرمانی در مواردی که تومور پس از عمل باقی بماند یا عود کرده و دوباره بازگشته می تواند مفید باشد.
روش های پرتودرمانی شامل موارد زیر است:
- جراحی پرتونگاری. جراحی پرتونگاری غالباً به عنوان یک دوز بالا صورت می گیرد، که پرتوهای پرتودرمانی بدون برش بر روی تومور متمرکز می شود.
- پرتودرمانی تعدیل شده با شدت (IMRT). در این نوع پرتودرمانی، پزشک با استفاده از یک رایانه تومور را از بسیاری از زوایای مختلف احاطه و پرتوها را برای تابش به تومور متمرکز می کند. توان پرتوها در این روش می تواند ضعیف باشد که نتواند به بافت های اطراف آسیبی برساند.
- تابش پرتو خارجی. این روند های درمانی، معمولاً پنج بار در هفته طی یک دوره چهار تا شش هفته ای، به صورت سرپایی انجام می شوند. در حالی که این روش درمانی اغلب مؤثر هستند، ممکن است سال ها طول بکشد تا رشد تومور و تولید هورمون به طور کامل کنترل شود. پرتودرمانی ممکن است به سلول های طبیعی هیپوفیز و بافت طبیعی مغز به خصوص در نزدیکی غده هیپوفیز آسیب برساند.
- پروتون درمانی. یکی دیگر از گزینه های تابش، استفاده از پروتون به جای اشعه X است. برخلاف پرتوهای ایکس، پرتوهای پروتون پس از آزاد شدن انرژی در هدف خود متوقف می شوند. در این روش پرتوها به خوبی کنترل می شوند و در تومورهایی که خطر کمتری روی بافت های سالم دارند کاربرد دارند. این نوع از درمان نیاز به تجهیزات خاص دارند و به طور گسترده در دسترس نیستند.
فواید و عوارض این نوع پرتودرمانی معمولاً فوری نیست و ممکن است ماه ها یا سال ها طول بکشد تا کاملاً مؤثر باشد. یک متخصص انکولوژیست وضعیت بیمار را ارزیابی می کند و در مورد جوانب مثبت و منفی هر گزینه با بیمار صحبت می کند.
داروها
داروها ممکن است برای کمک به جلوگیری از ترشح بیش از حد هورمون و گاهی اوقات کوچک کردن انواع خاصی از تومورهای هیپوفیز تجویز شوند.تومورهای ترشح کننده پرولاکتین (پرولاکتینوما). داروهای کابرگولین و بروموکریپتین (پارلودل) ترشح پرولاکتین و اغلب اندازه تومور را کاهش می دهند. عوارض جانبی احتمالی آن ها عبارتند از:
- سرگیجه
- استفراغ
- حالت تهوع
- خواب آلودگی
- اسهال یا یبوست
- گیجی و افسردگی
- احساس خشکی بینی
- برخی افراد ضمن مصرف این داروها، رفتارهای اجباری مانند قمار را تجربه می کنند.
