بیوگرافی محمد اقبال لاهوری شاعر و فیلسوف مسلمان پاکستانی

محمد اقبال لاهوری یا علامه اقبال (۱۸ آبان ۱۲۵۶ سیالکوت تا ۱ اردیبهشت ۱۳۱۷ لاهور) شاعر، فیلسوف، سیاست مدار و متفکر مسلمان پاکستانی بود که اشعار زیادی نیز به زبان های فارسی و اردو سروده است. اقبال نخستین کسی بود که ایدهٔ یک کشور مستقل را برای مسلمانان هند مطرح کرد که در نهایت منجر به ایجاد کشور پاکستان شد. اقبال در این کشور به طور رسمی «شاعر ملی» خوانده می شود.

زندگی اقبال لاهوری

اقبال در سیالکوت، که امروزه در ایالت پنجاب پاکستان واقع شده است، به دنیا آمد. نیاکان او از قبیله سپروی برهمنان کشمیر بودند و در سده هفدهم میلادی، حدود دویست سال پیش از تولد او، اسلام آورده بودند. پدر او مسلمانی دیندار بود. اقبال قرآن را در یکی از مساجد سیالکوت آموخت و دوران راهنمایی و دبیرستان خود را در کالج میسیونری اسکاتلند (Scotch Mission College) گذراند. تحصیلات او در رشته فلسفه در دانشگاه لاهور آغاز شد و مدرک کارشناسی ارشد فلسفه را در سال ۱۸۹۹م با رتبه اول از دانشگاه پنجاب دریافت کرد. وی پس از آن از دانشگاه کمبریج و دانشگاه مونیخ مدرک دکترای خود را در رشتهٔ فلسفه گرفت. اقبال در دورهٔ کارشناسی ارشد با توماس آرنولد ارتباط نزدیکی پیدا کرد و در اروپا نیز با با ادوارد براون و رینولد نیکلسون مراودات علمی داشت.

فعالیت های سیاسی اقبال لاهوری

اقبال در دوران جنگ جهانی اول در جنبش خلیفه که جنبشی اسلامی بر ضد استعمار بریتانیا بود، عضویت داشت. وی با مولانا محمد علی و محمد علی جناح همکاری نزدیک داشت. وی در سال ۱۹۲۰ در مجلس ملی هند حضور داشت اما از آنجا که گمان می کرد در این مجلس اکثریت با هندوها است پس از انتخابات ۱۹۲۶ وارد شورای قانونگذاری پنجاب شد که شورایی اسلامی بود و در لاهور قرار داشت. در این شورا وی از پیش نویس قانون اساسی که محمد علی جناح برای احقاق حقوق مسلمانان نوشته بود حمایت کرد. اقبال در ۱۹۳۰ به عنوان رئیس اتحادیه مسلمانان در الله آباد و سپس در ۱۹۳۲ در لاهور انتخاب شد.

فلسفه اقبال لاهوری

اقبال یکی از فیلسوفان بزرگ اسلام است که منبع فکرشان با قرآن ارتباط دارد. اقبال معتقد است که روح قرآن با تعلیمات یونانی سازگاری ندارد و بسیاری از گرفتاری ها از اعتماد به یونانی ها ناشی شده است. از نظر وی از آن جا که روح قرآن به امور عینی توجه داشت و فلسفه یونانی به امور نظری می پرداخت، کوشش مسلمانان برای فهم قرآن از منظر تعالیم یونانی محکوم به شکست است. در باب فهم تجربی و پوزیتیو او معتقد است که اندیشهٔ مسلمانانی مانند ابن حزم در خصوص ادراکات حسی به عنوان منبع شناخت و میه در تبَیُّن اهمیت روش استقراء، کندی در خصوص احساس متناسب با انگیزه و استعمال آن در روان شناسی، مقدمات نظری مباحث تجربی جدید غرب را پدیدآورد. اقبال شکوفایی روش تجربه و مشاهده را در تمدن اسلامی در نتیجهٔ جدال ممتد با اندیشهٔ یونانی می داند. وی در تأیید پیشگامی مسلمین در روش تجربی شاهد مثال هایی را از آثار و نظریه های علمی جاحظ و ابن مسکویه در نظریهٔ تکامل، بیرونی در ریاضیات و مسئلهٔ زمان، خوارزمی در جبر و اعداد و عراقی و خواجه محمد پارسا در روان شناسی دینی ذکر می کند. دیدگاه های فلسفی اقبال، به شدت تحت تأثیر اندیشه های آنری برگسون بوده است. اقبال، برگسون را اولین بار در سال ۱۹۳۲ در یک همایش ملاقات کرد. اقبال کتابی با عنوان «حقیقت و حیرت: مطالعهٔ بیدل در پرتو اندیشه های برگسون» نیز نوشته است که در آن اندیشه ها و نگاه فلسفی برگسون و بیدل را بررسی و مقایسه کرده است.

کتاب اقبال لاهوری

در همین اوقات بود که به پیشنهاد و تشویق استادش آرنولد، کتابی در علم اقتصاد سیاسی از زبان انگلیسی به اردو تلخیص و ترجمه، و کتاب دیگری در علم اقتصاد تألیف کرد. در نخستین سالهای سده بیستم در شبه قاره هند، جریانهای فکری، حرکت های سیاسی و آزادی خواهی و استقلال طلبی، شدت تمام داشت و طبعاً طبقه جوان روشنفکر را به سوی خود می کشید. اقبال در این احوال و بیرون از محیط تدریس دانشگاهی، بیشتر اوقات خود را در انجمن های ادبی و مجالس شعر خوانی می گذراند ، و هنوز سال های عمرش به سی نرسیده بود که سروده هایش در نواحی اردو زبان شبه قاره، دست به دست می گشت و شهرتش به عنوان یکی از بهترین شاعران این زبان به دهلی و دکن و لکهنو رسیده بود. شعر اقبال در این دوران، نخست رنگ صوفیانه و عشق عرفانی داشت و از سبک و مضامین شعر سنتی اردو پیروی می کرد، لیکن با درگیر شدن در جریانات سیاسی زمان و کوششهای مسلمانان برای تجدید حیات ملی و حفظ حقوق خود در مقابل اکثریت هندو مذهب، سروده هایش به تدریج رنگ سیاسی و اجتماعی می گرفت. یکی از کسانی که در این دوره در تکوین شخصیت اقبال تأثیر تمام داشت، مولوی نذیر احمد دهلوی بود که طی اقامت ده ساله ی اقبال در لاهور غالباً به آنجا می رفت و درمجالسی که از طرف ” انجمن حمایت اسلام” برپا می شد، سخنرانی می کرد. اقبال لاهوری در این انجمن، شرکت فعال و مؤثر داشت و در هر مجلسی که تشکیل می شد، شعری از سروده های خود را می خواند. نذیر احمد در همان ایام از ستایشگران شعر اقبال بود و در اغلب مجالس شعر خوانی او حاضر می شد. بسیاری از اندیشه های اقبال، مخصوصاً نظریه ” خودی” و ” تسخیر فطرت” که از مبانی فلسفه اوست، و نیز مخالفت های او با برخی از جنبه های تصوف، انتقاد از تقلید غرب و اتکاء کلی به ارزش و اعتبار عقل در حقیقت، بسط و گسترش افکار نذیر احمد است که با بیانی فلسفی و نگرشی ژرف تر وجامع تراظهار می شود.

آثار اقبال لاهوری

نالهٔ یتیم نخستین اثر اقبال بود. وی آن را در سال ۱۸۹۹ در جلسه سالیانه انجمن حمایت الاسلام در لاهور خواند. آثار اقبال به طور کلی عبارت اند از:

• علم الاقتصاد: نخستین کتاب دربارهٔ اقتصاد به زبان اردو، چاپ ۱۹۰۳ در لاهور.
• تاریخ هند
• اسرار خودی (منظوم، فارسی)
• رموز بیخودی (منظوم، فارسی)
• پیام مشرق (منظوم، فارسی)
• بانگ درا (منظوم، اردو)
• زبور عجم (منظوم، فارسی)
• جاویدنامه (منظوم، فارسی)
• پس چه باید کرد ای اقوام شرق (منظوم، فارسی)
• احیای فکر دینی در اسلام (انگلیسی)
• توسعهٔ (سیر) حکمت در ایران (انگلیسی)
• مثنوی مسافر
• بال جبرئیل
• ضرب کلیم
• ارمغان حجاز
• یادداشت های پراکنده
• حقیقت و حیرت: مطالعهٔ بیدل در پرتو اندیشه های برگسون
  زندگینامه محمود درویش شاعر و نویسنده فلسطینی