به گزارش پایگاه خبری تحلیلی ساعد نیوز به نقل از روزنامه همشهری، ساعت 6:12 روز چهارشنبه 18دی ماه1398، هواپیمای بوئینگ 752 سری 800هواپیمایی اوکراین اینترنشنال با علامت ثبت UR-PSR که حامل 176سرنشین شامل 167مسافر و 9خدمه پروازی است با مجوز برج مراقبت پرواز، از باند 29راست فرودگاه بین المللی امام خمینی(ره) به پرواز درمی آید، ولی کمتر از 3دقیقه بعد یعنی در ساعت 6:14:56 هدف موشک شلیک شده از سامانه پدافندی تور ام-1 قرار می گیرد و در ساعت 6:18 نیز به طور کامل از صفحه رادار محو می شود. اما این اتفاق چگونه رخ داده است؟ چه علل و عواملی سبب شده، اپراتور سامانه پدافندی مرتکب اشتباه فاحشی در تصمیم گیری برای شلیک موشک به هواپیما شود؟ آیا ردی از نفوذ و هک سیستم های دفاعی کشور در این پرونده وجود دارد؟ کدام زوایا و ابعاد این پرونده تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است؟ برای پاسخ به سؤالات و رفع ابهامات درباره ماجرای هواپیمای اوکراینی این گزارش را بخوانید.
چرا 2موشک به سمت هواپیما شلیک شد؟
پایه و اساس شلیک 2موشک به سمت هواپیما، قطعیت و یقین اپراتور است که گمان می کند در حال مقابله با یک موشک کروز است؛ کرنولوژی یا زمانبندی شلیک موشک به سمت هدف اینگونه است که اپراتور در ساعت6:14:19 موشک اول را به سمت هدف مورد نظر خود شلیک می کند که پس از 18ثانیه سیگنال فعال شدن فیوز مجاورتی موشک که به معنای عمل کردن آن است، ثبت می شود.
با وجود عملکرد موشک اول، سامانه پدافندی همچنان قفل راداری روی هدف دارد و مسیر حرکت آن را ردیابی می کند که اپراتور هم با توجه به تداوم مسیر حرکتی هدف کشف شده، موشک دوم را در ساعت 6:15:09 به سمت هدف شلیک می کند.
درحقیقت علت شلیک موشک دوم، یقین اپراتور به متخاصم بودن هدف و همچنین تداوم مسیر حرکتی هدف پس از شلیک موشک اول است.
چرا در شب حادثه آسمان کلییر نشد؟ مسئولیت کلییر شدن آسمان با چه کسی بود؟
هماهنگی نظامی-غیرنظامی هوانوردی در ایران شامل 3سطح راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی است. در سطح راهبردی، دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی با تعیین الزامات کلی و ابلاغ سیاست های لازم نحوه همکاری و مسئولیت هر بخش را تعیین می کند که در این ساختار، سازمان هواپیمایی کشوری، شرکت فرودگاه های کشور و نیروهای مسلح هرکدام مسئولیتی دارند. در سطح تاکتیکی، روش های اجرایی مشخص برای اجرای راهبردهای فوق تعیین می شود که در آن واحد مراقبت شرکت فرودگاه ها، پدافند هوایی نیروهای مسلح و همچنین عملیات سازمان هواپیمایی کشوری ایفای نقش می کنند. در سطح عملیاتی اما از دوران دفاع مقدس، با هدف تامین امنیت فرودگاه ها و پروازهای کشور در برابر حملات احتمالی دشمن و تفکیک پروازهای تجاری از پروازهای ناشناس و متخاصم یک ساختار از بخش پدافند هوایی کشور به هماهنگی با مدیریت فضای پروازی کشور اختصاص داده شده است که در سلسله مراتب مختلف وظیفه هماهنگی بین بخش دفاع هوایی و بخش پروازهای غیرنظامی را به صورت عملیاتی اجرا می کند. مطابق ساختار عملیاتی هماهنگی واحدهای نظامی-غیرنظامی در عملیات هوانوردی کشور، در زمان وقوع حادثه هواپیمای اوکراینی مسئولیت کلییر کردن آسمان با مرکز عملیات دفاع هوایی کشور بوده که جزئی از نیروهای مسلح محسوب می شود. با این حال پیرامون این موضوع دیدگاه های مختلفی در نیروهای مسلح وجود دارد؛ یک دیدگاه معتقد است که پس از عملیات موشکی حمله به عین الاسد که نخستین حمله رسمی یک کشور به ایالات متحده آمریکا پس از 85سال بوده و درحالی که احتمال جنگ بسیار بالا ارزیابی می شده، باید همانند ایامی چون 29فروردین، 14خرداد و 31شهریور که هرساله فرودگاه های تهران برای چند ساعتی تعطیل می شوند و پروازهای ورودی و خروجی اجازه نشست و برخاست در این فرودگاه ها را ندارند، آن شب هم دست کم تا روشنایی هوا فرودگاه ها تعطیل می شد. دیدگاه دیگر معتقد است تنها در زمانی می توان آسمان را کلییر کرد که حمله هوایی دشمن قطعی باشد، آژیر قرمز از رسانه ها به صدا دربیاید و مردم به پناهگاه بروند تا بتوان آسمان را کلییر کرد؛ این در حالی است که در آن شب شواهدی مبنی بر حمله قطعی دشمن وجود نداشته است. صاحبان این دیدگاه معتقدند که حتی در طول 8سال دفاع مقدس نیز فرودگاه ها تعطیل نشدند و تنها در زمانی که حمله هوایی دشمن قطعی بود، اجازه نشست و برخاست به پروازها داده نمی شد.
آیا هر دو موشک به هواپیما اصابت کرد؟
خیر، برابر اطلاعات ثبت شده در سامانه، موشک اول پس از شلیک، در ساعت6:14:57 سیگنال فعال شدن فیوز مجاورتی را ارسال می کند که حاکی از عملکرد آن است، اما موشک دوم پس از شلیک، چنین سیگنالی را ارسال نمی کند و آخرین ارتباط رادیویی آن با سامانه پدافندی در مکانی نزدیک مسیر حرکت هواپیما اما با فاصله قابل توجه ثبت شده است و پس از آن هم پیام موفقیت آمیز نبودن عملکرد موشک در سامانه نشان داده می شود. اطلاعات ثبت شده هر دو موشک در سامانه دفاع هوایی نشان می دهد که موشک اول در مجاورت هواپیما و موشک دوم در فاصله حدود 900متری شمال موقعیت هواپیما منفجر شده است و موشک دوم احتمال آسیب به هواپیما را نداشته است.
خطای انسانی که عامل این حادثه بوده به چه معناست؟
خطای انسانی عامل اصلی این سانحه عنوان شده، با این حال زنجیره ای از رخدادها منجر به وقوع این سانحه می شود که در حلقه های این زنجیره، خطای انسانی بیشترین سهم را دارد. برای بررسی دقیق تر این موضوع باید به حدود یک ساعت و نیم قبل از حادثه رجوع کرد؛ در ساعت4:54 روز سانحه، سامانه دفاع هوایی تور-ام1 که وظیفه دفاع از یکی از مراکز حساس سپاه در محدوده بیدگنه را دارد، مطابق با طرح تاکتیکی خود حدود 100متر از محل استقرار قبلی خود جابه جا می شود که طی این جابه جایی سمت سامانه نیز تغییر پیدا می کند.
نخستین خطای انسانی اینجا رخ می دهد؛ چراکه اپراتور پس از این جابه جایی، شمال جغرافیایی را تصحیح نمی کند و سامانه دچار 105درجه خطای سمت می شود؛ برای درک بهتر این موضوع باید اینگونه گفت که این خطا باعث می شود تا اپراتور هدفی را که از سمت فرودگاه در حال پرواز به سمت غرب بوده به شکل هدفی که از سمت جنوب غربی به سمت تهران در حال حرکت بوده در ارتفاعی به نسبت پایین مشاهده کند.
در ساعت6:14 اپراتور هدفی را در سمت 250درجه نسبت به شمال خود و در حال طی کردن مسیر 56درجه شناسایی می کند؛ این در حالی است که آن هدف یعنی هواپیمای اوکراینی پس از برخاست از فرودگاه از سمت 143درجه نسبت به سامانه و در حال طی کردن مسیر 309درجه بوده است.
اپراتور سامانه مشخصات هدف شناسایی شده را در ساعت 6:14:19 روی بستر ارتباط به مرکز فرماندهی خود اعلام می کند که مبادله این پیام موفقیت آمیز نبوده و در پیام های ضبط شده در مرکز ثبت نشده است. در این لحظه دومین خطای اپراتور که منجر به حادثه می شود صورت می گیرد و او بدون انتظار برای دریافت دستور، رأسا به این نتیجه می رسد که هدف موردنظر متخاصم است و نخستین موشک را به سمت هدف شلیک می کند.
در همین شرایط، اپراتور چند دستورالعمل را یکجا نقض می کند؛ نخست آنکه این سامانه وظیفه رصد و پایش اهداف را به شکل ابتدایی نداشته و موظف بوده تنها درصورت واگذاری هدف از سمت مرکز فرماندهی، نسبت به جست وجو، قفل راداری و درصورت لزوم شلیک اقدام کند؛ این در حالی است که رأسا اقدام به همه این مراحل می کند. دوم آنکه برای شلیک موشک باید با دستور مرکز فرماندهی خود اقدام می کرد؛ درحالی که پس از آنکه به دلیل قطع ارتباط موفق به دریافت پاسخ از مرکز فرماندهی خود نمی شود، براساس دستورالعمل فرامین کنترل آتش یک مرحله کاهش می یابد؛ یعنی در وضعیت آتش بس قرار می گرفت که باز نباید شلیک می کرد، اما اینجا شلیک می کند.
به طور کلی در بررسی زنجیره خطای این سانحه، 4خطا رخ داده است:
1- خطا در تنظیم مجدد شمال سامانه
2- نقص در برقراری ارتباط بین سامانه عمل کننده و مرکز هماهنگی
3- شناسایی و طبقه بندی اشتباه هدف کشف شده
4- نادیده گرفتن دستورالعمل شلیک
چرا سخنگوی نیروهای مسلح در روز واقعه و تنها چند ساعت پس از آن موضوع را تکذیب کرد؟
علت این موضوع شرایط خاصی است که در تیم های بازرسی نظامی حاکم است. ساعت 8صبح روز چهارشنبه یعنی کمتر از 2ساعت پس از شلیک موشک و سقوط هواپیما، فرمانده نیروی هوافضای سپاه که این اتفاق در زیرمجموعه او رخ داده است، موضوع را به فرمانده کل سپاه اطلاع می دهد و فرمانده کل سپاه نیز مقامات ستادکل نیروهای مسلح را در جریان این واقعه قرار می دهد. در ستاد کل نیروهای مسلح ابتدا مقاومت هایی در زمینه پذیرش این مسئله وجود دارد؛ چراکه اتفاق رخ داده آنچنان غیرقابل باور و برخلاف پروتکل ها و دستورالعمل هاست که احتمال بروز آن اگر نگوییم غیرممکن، اما بسیار کم است؛ با این حال از غروب روز چهارشنبه 18دی 1398 تیم بررسی سانحه در معاونت بازرسی ستادکل نیروهای مسلح تشکیل می شود، اما تشکیل تیم بررسی سانحه به معنای قطعیت در وقوع سانحه نیست، بلکه این تیم به دنبال بررسی شواهد و قرائن هستند تا قطعیت ساقط شدن هواپیما با شلیک سامانه پدافندی را اثبات یا رد کنند. مصاحبه سخنگوی ارشد نیروهای مسلح در این مقطع یعنی بعدازظهر روز واقعه انجام می شود؛ پاسخ به سؤال فوق این است که اساسا در آن مقطع زمانی موضوع هنوز قطعیت نداشته و مصاحبه سخنگوی نیروهای مسلح پیش از تشکیل تیم بررسی سانحه انجام شده است.
شرایط ۳-ث که مقامات اعلام کردند به چه معناست؟
شرایط آماده باش در یگان های پدافندی شامل 2بخش است؛ مرحله و سطح.
نخستین مرحله، مراقبت است که در این مرحله هیچ جنگ و اتفاقی محتمل نیست و تنها تعدادی از سامانه های رصد و پایش مانند رادارهای پیش هشدار اولیه فعال هستند.
مرحله دوم، مهیا شدن است که در این مرحله پرسنل به محل کار خود فراخوان می شوند و سامانه ها و دستگاه های مربوطه مهیا و آماده می شوند؛ مانند رزمایش های داخل یگانی.
مرحله سوم، مرحله رزم است که این مرحله خود شامل 3سطح است؛ نخستین سطح، 3-الف است به این معنا که همه سامانه ها مطابق با طرح عملیاتی از پیش تعیین شده در محل خود مستقر می شوند و همه مراحل را برای واگذاری ماموریت طی کرده اند.
سطح بعدی، 3-ب است که در این سطح، آمادگی ها بالا می رود و بین 70تا 80درصد سامانه ها و حساسه های پدافندی شامل رادارها، سایت های شنود الکترونیکی و سیگنالی و... در حالت عملیاتی قرار دارند و هدف را جست وجو می کنند.
سومین سطح، سطح 3-ث است که در این سطح 100درصد سامانه ها و حساسه ها در مرحله عملیاتی قرار دارند و پرسنل آماده واگذاری هدف برای رهگیری و درصورت لزوم انهدام آن هستند.
مطابق اطلاعات اعلام شده، سطح آمادگی نیروهای پدافندی کشور از لحظه ترور شهید حاج قاسم سلیمانی در مرحله 3-ب قرار داشته که این آمادگی پس از عملیات عین الاسد به 3-ث ارتقا پیدا می کند.
ذکر این نکته ضروری است که در کنار سطح آمادگی، مفهوم دیگری در پدافند هوایی وجود دارد به نام فرامین کنترل آتش که شامل 3فرمان است؛ آتش بس، آتش محدود و آتش به اختیار که معنای هرکدام از آنها به شرح زیر است:
آتش بس: تحت هیچ شرایطی اپراتور اجازه شلیک به سمت هدف را ندارد.
آتش محدود: به هیچ هدفی شلیک نمی کنیم؛ مگر آنکه 100درصد مطمئن شویم دشمن است.
آتش به اختیار: به هیچ هدفی شلیک نمی کنیم؛ مگر آنکه 100درصد مطمئن شویم غیرخودی است.
قابل ذکر است که در زمان وقوع حادثه هواپیمای اوکراینی، فرامین کنترل آتش در مرحله آتش محدود بوده است.
آیا رادار توانایی تشخیص هواپیمای مسافربری از موشک کروز را نداشته؟
سامانه تور-ام1 که در سیستم نامگذاری ناتو با اسم SA-15 شناخته می شود، یک سامانه دفاع هوایی نقطه ای برد کوتاه است که در آن سیستم رادار و پرتاب موشک روی یک شاسی شنی دار یکپارچه شده است و برد درگیری آن بین 8 تا 12کیلومتر است. این سامانه 2رادار کشف و ردگیر دارد که رادار کشف اطلاعات اولیه هدف را به کاربر می دهد و کاربر پس از کشف هدف برای ردگیری آن اقدام به چرخاندن رادار ردگیر به سمت هدف می کند. این سامانه از آنجاکه یک سامانه درگیری در برد کوتاه است، رادار آن قابلیت تشخیص نوع هدف را ندارد و اپراتور باید با هماهنگی مرکز اقدام به شلیک کند؛ با این حال برای آنکه کاربر بتواند هدف را به صورت چشمی هم شناسایی کند، یک سامانه الکترواپتیکی نیز در تور-ام1تعبیه شده تا کاربر بتواند هدف را ببیند، لیکن این سامانه از آنجاکه از نوع مرئی و اپتیکی است، در زمان تاریکی هوا یعنی در زمان وقوع حادثه هواپیمای اوکراینی کاربرد ندارد و کاربر نمی تواند در تاریکی هدف خود را ببیند.
تکلیف موشک های کروزی که اعلام شد شلیک شده اند، چه شد؟
برابر دستورالعمل های پدافندی در شرایط 3-ث که سطح آمادگی ها در بالاترین حد خود قرار دارد، تمامی اخبار موثق و غیرموثقی که از منابع مختلف دریافت می شود، مورد استناد قرار می گیرد و در شبکه اعلام می شود تا واحدهای پدافندی هوشیاری خود را داشته باشند.
در شب حادثه، مبنای خبر شلیک موشک های کروز نیز اطلاع برخی دیده بان ها از جنوب کشور است که در شبکه اعلام می کنند تعدادی نور را در حال ورود به کشور دیده اند که حدس می زنند مربوط به موشک های کروز باشد.
در شرایطی که این خبر در شبکه اعلام می شود، واحد پدافندی مربوطه نیز این خبر را دریافت می کند و برابر اطلاع دریافتی از آنجا که سامانه پدافندی تور
ام-1یکی از سامانه هایی است که کار ویژه اش مقابله با موشک های کروز و اهداف ارتفاع پست است، خود را آماده مقابله با موشک کروز می کند.
چرا اطلاع رسانی حادثه با تأخیر انجام شد؟
یکی از پرسش هایی که درباره ماجرای هواپیمای اوکراینی مطرح است، اطلاع رسانی با 3روز تأخیر است. حادثه در ساعت6:14 روز چهارشنبه 18دی1398 رخ داده، اما اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح ساعت 7صبح روز شنبه 21دی1398 منتشر می شود؛ یعنی 3روز یا 72ساعت تأخیر. گرچه بنابر گفته های مسئولان امر، رسیدن به قطعیت لازم درباره ساقط شدن هواپیمای اوکراینی با آتش سامانه پدافندی تا صبح روز جمعه یعنی پس از 48ساعت محقق شد که شاهد این مدعا نیز اعلام وزارت ارشاد به برخی روزنامه ها برای تأخیر در ارسال صفحات خود به چاپخانه هاست که به دلیل زمان بر بودن فرایند تنظیم بیانیه و نحوه اعلام به صبح روز بعد موکول شد.
با این تفاسیر پاسخ به این سؤال چندوجهی است؛ همانگونه که گفته شد، به دلیل نادر بودن چنین رخدادی ابتدای امر باورپذیری آن برای مسئولان مربوطه سخت بوده است؛ با این حال پس از پافشاری مسئولان مربوطه در نیروهای مسلح تیم بررسی سانحه تشکیل می شود، اما این تیم موظف است با نگاهی همه جانبه تمام احتمالات را که می توانسته منجر به ساقط شدن پرواز PS752 شود، بررسی کند.
* چند احتمال مهم *
کلید ماجرای تأخیر در اعلام علت سانحه، موضوع بررسی همه احتمالات است؛ چراکه تیم بررسی باید برای اعلام نظر قطعی تمام احتمالات را بررسی می کرد که در ادامه تمام احتمالات متصور در این حوزه را بیان خواهیم کرد.
نخستین احتمال فرماندهان در ساعات اولیه همان شلیک پدافند و اصابت موشک به هواپیماست که خود می تواند شامل بررسی 3عامل خطای انسانی، خرابکاری و جنگ الکترونیک باشد. بررسی احتمال خطای انسانی شامل بازبینی گراف های راداری، مکالمات درون شبکه ای و بررسی تک تک اقدامات صورت گرفته توسط اپراتور است که وارسی و بازبینی آنها نیازمند دقت زیاد است. از سوی دیگر بررسی احتمال خرابکاری شامل خرابکاری فنی یا خرابکاری توسط عامل انسانی نیز خود نیازمند بررسی دقیق و مصاحبه با عوامل دخیل در ماجرا ازجمله اپراتورهای سامانه و عوامل نگهداری سامانه است.
احتمال دیگر این سناریور را می توان بررسی اقدامات جنگ الکترونیک و ایجاد اختلال در رادارهای شبکه یکپارچه برشمرد. در این خصوص گزاره دیگری که این احتمال را قوی می کند، موفق نبودن تلاش اپراتور سامانه پدافندی برای برقراری ارتباط با شبکه یکپارچه است که سردار حاجی زاده نیز یکی از علل احتمالی این موضوع را جمینگ (جنگ الکترونیک) نام برده است. دیگر موضوعی که می تواند این احتمال را قوی تر جلوه دهد، امکان اخلال در رادارهای پیش اخطار و ایجاد اهداف کاذب در فضای کشور (موشک های کروز) برای آنها با استفاده از ابزارهای جنگ الکترونیک دور ایستا توسط ارتش تروریستی آمریکاست تا شبکه پدافندی کشور را دچار خطا کند؛ چراکه به گفته سردار حاجی زاده و سردار سلامی پس از حمله موشکی به پایگاه عین الاسد آمریکا در خاک عراق، هواپیماهای آمریکایی بسیار زیادی در اطراف کشور در حال پرواز بودند.
موضوع دیگر را می توان اصابت همزمان کروز و موشک پدافندی به هواپیما در یک نقطه تلاقی برشمرد به این صورت که موشک کروز در یک نقطه تلاقی با هواپیما، مورد اصابت موشک پدافندی قرار گرفته باشد. از آنجایی که این احتمال نیازمند بررسی کارشناسی گراف های راداری و داده های شبکه یکپارچه پدافندی است، یکی از علل تأخیر را می توان بررسی این داده ها برشمرد.
دلیل احتمالی برای تأخیر در اعلام علت سانحه را می توان بررسی احتمال تروریستی بودن سقوط هواپیما با منشأ داخلی و خارجی برشمرد. بررسی این احتمال شامل انفجار در آسمان با بمبگذاری قبلی در هواپیما یا حتی اقدام تروریستی روی زمین با شلیک موشک دوش پرتاب به سمت آن برشمرد.
احتمال را می توان یقین سامانه پدافندی به هدف قرار دادن یک موشک کروز برشمرد؛ همانگونه که از سوی فرمانده کل سپاه و فرمانده نیروی هوافضای سپاه اعلام شد، در هنگام وقوع حادثه از سوی شبکه پدافند هوایی به سایت های پدافندی اعلام شده که تعدادی موشک کروز به سمت کشور شلیک شده و در حال پرواز در فضای کشور برای اصابت به اهداف خود هستند و اپراتور سامانه پدافندی نیز با این تصور که هدف نشان داده روی صفحه رادار یکی از موشک های کروز آمریکایی است به سوی آن شلیک می کند. نخستین احتمال در علت تأخیر را می توان مفروض بودن نقص فنی هواپیما و سرنگونی موشک کروز توسط پدافند هوایی برشمرد که پس از آن نیروهای نظامی به دنبال بقایای موشک کروز بوده اند.
نخستین عکس از متهم اصلی سقوط هواپیمای اوکراینی
