سقط جنین در اسلام گناه است و بسیار نکوهش شده است . به همین دلیل در فقه و قانون نیز برای سقط عمدی جنین دیه و مجازات تعیین شده است که . همانطور که در مقاله تعریف دیه و انواع آن بیان کردیم دیه مقدار مال معینی است که به سبب جنایت غیر عمدی که در شرع به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس ، عضو یا منفعت یا جنایت عمدی در مواردی که قصاص اعمال نمی شود تعیین می گردد و در خصوص سقط جنین نیز با توجه به اینکه سقط جنین به چه صورتی شکل گرفته شده است در برخی موارد مجازات دیه اعمال می گردد . سقط جنین انواع مختلفی دارد که در برخی مواردی موجب پرداخت دیه می شود . در این مقاله به بررسی جرم سقط جنین و انواع سقط جنین و مجازات سقط جنین می پردازیم .
سقط جنین و انواع آن
برای پاسخ به این سوال که جرم سقط جنین چیست ؟ باید ابتدا به بررسی سقط جنین و انواع آن پرداخت . سقط جنین یعنی خارج شدن حمل یا جنین از رحم به صورتی که زنده و یا قابلیت تکامل یا زیستن را نداشته باشد و به عبارت دیگر افتادن جنین قبل از نمو کامل از رحم است . سقط جنین ممکن است به دلایل مختلفی انجام شود که عبارت است از : سقط جنین مجاز و غیر مجاز و یا سقط جنین عمدی یا غیر عمدی و یا خطای محض و یا سقط جنین خود به خودی و یا به دلیل شرایط درمانی . ممکن است سقط جنین ناشی از تصادفات رانندگی و ناشی از ضربه ای که بر اثر آزار و اذیت به مادر وارد می شود .
سقط جنین در صورتی که به صورت عمدی باشد و تحت شرایطی که در قانون بیان شده است به وقوع برسد جرم محسوب می شود و دارای مجازات است .
جرم سقط جنین چیست ؟
برای پاسخ به سوال جرم سقط جنین چیست ؟ باید گفت بر طبق قانون مجازات اسلامی هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود . اگر فردی با عمد و آگاهی به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین او شود جرم محسوب می شود و همچنین اگر پزشک یا ماما و یا دارو فروش و افراد خاص اقدام به تهیه وسایل سقط جنین بکنند و یا اقدامی برای سقط جنین انجام دهند به مجازات مقرر در قانون محکوم می شوند. نکته قابل توجه این است که زمانی جرم سقط جنین محقق می شود که جنین زنده خارج نشود ولی چنانچه آزار اذیت زن و یا حتی ایراد ضرب جرح باعث وضع حمل قبل از موعد شود ولی جنین زنده به دنیا بیاید و زنده بماند جرم سقط جنین محقق نشده است .
سقط جنین چه زمانی مستوجب مجازات است؟
سقط جنین زمانی مستوجب مجازات است که جرمی رخ داده باشد پس در واقع زمانی که سقط جنین جنبه درمانی داشته باشد یعنی اگر ادامه حاملگی تهدید جانی یا خطر مرگ برای مادر داشته باشد و یا جنین بعد از تولد دچار مشکل یا بیماری مانند عقب افتادگی ذهنی بشود با طی شدن مراحل قانونی مجوز سقط جنین صادر می گردد و مجازاتی اعمال نمی شود. چنانچه سقط جنین عمدا و با آگاهی با وارد کردن ضربه یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین بشود ، مرتکب علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص به حبس از یک سال تا پنج سال حسب مورد محکوم می گردد. در خصوص پزشک یا ماما و همچنین اشخاص خاص که وسایل سقط را فراهم می کنند و یا مباشرت به سقط می کنند حبس از دو تا پنج سال و هم چنین حکم به پرداخت دیه صادر خواهد شد. هرگاه بر اثر بی احتیاطی یا عدم رعایت مقررات و عدم مهارت در رانندگی متصدی وسیله نقلیه منتهی به قتل غیر عمدی بدین صورت که باعث وضع حمل زن قبل از موعد طبیعی شود مرتکب جرم سقط جنین به حبس از دو ماه تا شش ماه و پرداخت دیه در صورت مطالبه مصدوم خواهد شد .
اگر زنی جنین خودش را در هر مرحله ای که باشد به عمد ، غیر عمد یا خطاء از بین ببرد ، مسئول پرداخت دیه بوده و موظف است مقدار آن را بپردازد .
لازم به ذکر است که همانطور که در مقاله دیه سقط جنین بیان کردیم دیه سقط جنین با توجه به سن رویان در نظر گرفته می شود و در ماه های اخر جنینی و بارداری دیه جنین افزایش پیدا می کند .
نظر فقه شیعه، فقها و مراجع تقلید در خصوص سقط جنین چیست؟
تردیدی نیست که سقط عمدی جنین، صرف نظر از ضرورت و حالات خاص که ممکن است انجام آن مجاز شمرده شود، از دیدگاه فقه اسلام حرام است و برای زن حامله و غیر او جایز نیست جنین را سقط نمایند. دلیل این نظریه، علاوه بر عموم و اطلاق ادلّه ای که بر حرمت قتل نفسِ محترمه دلالت دارد، روایاتی در حدّ استفاضه، بلکه تواتر معنوی است که در باب دیات وارد شده و بر حکم این مسئله دلالت دارد. اسقاط جنین، ممکن است به شیوه های مختلف انجام پذیرد، نظریّه مشهور در میان فقها این است که " اگر کسی با عمد، آگاهی و اراده قتل، به واسطه ضربه یا اذیّت و آزار و یا هر وسیله دیگر، موجب شود که زن حامله، جنین را پس از اتمام خلقت و ولوج (دمیده شدن) روح، ساقط نماید، قاتل محسوب می شود و باید قصاص شود. " بنابراین سقط کردن جنین به هر وسیله؛ اعم از ضربه (هرگونه اقدام فیزیکی) و یا خوردن یا تزریق دارو (اقدام شیمیایی) حرام است؛ خواه جنین از طریق مشروع به وجود آمده باشد یا از طریق نامشروع. این حکم از دیرباز در عبارات فقها عنوان شده است. شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه، علاّمه مجلسی در روضة المتقین و لوامع، شیخ حرّ عاملی در وسایل الشیعه و برخی از فقهای معاصر مانند آیت الله فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی در مباحث فقهی به حرمت آن فتوا داده اند. علاوه بر این مرد نیز نمی تواند همسرش را وادار به سقط جنین کند؛ به عبارت دیگر "اطاعت زوجه از زوج در سقط جنین حرام است. " لازم به ذکر است از آنجا که اسقاط جنین، ممکن است در مراحل مختلف بارداری انجام گیرد دارای احکام متعددی است که شامل: اسقاط جنین پس از ولوج (دمیده شدن) روح، به طور عمد، اسقاط جنین پس از ولوج روح به طور خطا یا شبه عمد، اسقاط جنین پیش از ولوج روح اعم از اینکه به طور عمد باشد یا خطا و یا شبه عمد. در باب قصاص، نظریّه مشهور در بین فقهای امامیّه این است که اگر شخص بالغ با عمد و اراده قتل، کودکی را به قتل برساند، قصاص می شود. بسیاری از فقیهان به این مسئله فتوا داده اند و برخی نیز ادّعای عدم خلاف نموده اند. به هر روی جنین بعد از دمیده شدن روح عرفاً کودک و انسان دارای نفس محترمه محسوب می شود؛ گروهی از فقهای قدیم مانند محقق حلی و ابوالصلاح حلبی و برخی از معاصران مانند آیت الله خویی، آن را ثابت ندانسته اند؛ مرحوم محقّق حلی در این باره می نویسد: «اگر زن، حمل خود را به مباشرت یا تسبیب ساقط کند، دیه سقط برعهده اوست و نصیبی از آن دیه نمی برد»، ظاهر این سخن، شامل اسقاط جنین پس از دمیده شدن روح در حالی که حیات داشته است، می شود. چنان که ظاهر این سخن، نشان دهنده تحقّق قتل و مانعیّت آن از ارث بردن از جنین می باشد، امّا اشاره ای به قصاص ندارد.
آیا موارد استثنایی هم برای این حرمت وجود دارد؟
رایج ترین دلیل برای سقط جنین که مورد پذیرش اکثریت کشورهای جهان قرار گرفته است، نجات دادن جان مادر باردار است. بر پایه اطلاعات به دست آمده از ۱۹۳ کشور جهان، ۹۸٪ از آن ها سقط جنین در این مورد را اجازه می دهند. در این مورد فقه شیعه نیز از باب تزاحم حق حیات مادر و جنین به این مقوله پرداخته و در مورد آن نظر خود را مشخص کرده است. البتّه ابهامی که در این مورد وجود دارد، معنای خطر جانی است که ممکن است برداشت های مختلفی از آن به دست آید و اغلب؛ مفاهیمی چون خطر جدّی، اجتناب ناپذیر، و از این قبیل عبارات بیان می شود ولی ظاهراً منظور از خطر جانی، خطر بسیار جدّی و نزدیک به مرگ است. مسئله ای که وجود دارد این است که اگر حیات جنین، با حیات مادر، در تزاحم واقع شود و علم پیدا شود که جنین و مادرش هر دو زنده نخواهند ماند، بلکه یکی از آن ها می میرند، مگر این که جنین از رحم خارج گردد، که در این صورت ممکن است از بین برود، ولی مادر به حیات خود ادامه دهد. ولی چنان چه جنین خارج نشود ممکن است مادر از بین برود و جنین سالم بماند. در این فرض آیا حیات مادر مقدّم است یا جنین؟ و یا این که هیچ کدام بر دیگری ترجیح ندارد؟ مرحوم سیدمحمدکاظم طباطبایی در این باره می نویسد: «اگر بین حیات مادر و جنین تزاحم ایجاد شود و نسبت به زنده ماندن هر دو نگران باشند، نمی توان دست به هیچ اقدامی زد و هیچ کدام مقدّم بر دیگری نیست و باید منتظر ماند تا خدا چه خواهد و چگونه حکم نماید. این نظریّه مورد پذیرش بسیاری از فقهای معاصر قرار گرفته است، بنابراین برای کسی جایز نیست، جنین را بکشد (اسقاط نماید) تا مادر سالم بماند و به عکس. زیرا حیات هیچ کدام از مادر و جنین بر دیگری ترجیح ندارد. در نتیجه حرام است که یکی از آن ها را کشت تا دیگری سالم بماند. به عبارت روشن تر، با ارتکاب حرام در انجام مقدّمه نمی توان وجوب ذی المقدّمه را فراهم کرد. کسی حق ندارد یکی از آن ها را بکشد تا دیگری زنده ماند، زیرا فرض بر این است که هر دو زنده، مسلمان و دارای حیات هستند، البته آنچه ذکر شد بیان وظیفه شخص ثالث (شخصی غیر از مادر) است، لیکن جای این پرسش وجود دارد که آیا برای مادر جایز است جنین را اسقاط نماید تا خود سالم بماند؟ به نظر می رسد برای مادر منعی ندارد، زیرا اگر ضرری متوجّه دو نفر باشد بر یکی از آن ها واجب نیست متحمّل ضرر شود تا دیگری سالم بماند، چرا که تحمّل ضرر، عسر و حرج است و مکلّف مجبور به پذیرش آن نیست. بنابراین بر مادر واجب نیست متحمّل ضرر شود، یعنی صبر کند تا بمیرد و فرزندش زنده بماند. باید دانست که این مسئله از فروعات قاعده فقهی «دفع مفسده اولی از جلب منفعت است» است. امّا در مورد جنینی که هنوز در مرحله علقه یا مضغه و قبل از ولوج روح قرار دارد اگر به نظر پزشکان متخصّص و مورد اطمینان، استمرار حیات جنین موجب به خطر افتادن جان مادر باشد، در این فرض برای مادر و افراد دیگر اسقاط جنین جایز است. آیت الله فاضل لنکرانی در این زمینه می نویسد: "اسقاط جنین قبل از ولوج روح در صورتی که بقای آن موجب تلف شدن مادر شود یا متحمّل ضرر بزرگ شود و یا در عسر و حرج شدید قرار گیرد، جایز است. "
دیه سقط جنین چگونه محاسبه می شود؟
دیه اسقاط جنین با توجه به مراحل تکوّن (شکل گیری) آن متفاوت است. دیه جنینی که اندام هایش شکل نگرفته است در مرحله نطفه، بیست دینار؛ در مرحله علقه چهل دینار؛ در مرحله مضغه شصت دینار و در مرحله استخوان بندی، هشتاد دینار است؛ اما دیه جنینی که اندام هایش شکل گرفته، لیکن روح در آن دمیده نشده است، بنابر قول مشهور صد دینار (یک دهم دیه کامل) برای جنین مسلمان، اعم از دختر و پسر است، ولی اگر روح در آن دمیده شده باشد و جنین پسر باشد، دیه انسان کامل (هزار دینار طلا) و اگر دختر باشد، نصف آن قرار داده شده است. "هرگاه جنایتی که موجب دیه جنین شده به صورت عمد یا شبه عمد صادر شده باشد، پرداخت دیه بر عهده جانی است و اگر به طور خطا صورت پذیرفته باشد، باید عاقله جانی، دیه را پرداخت نمایند. " (منظور از عاقله بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری است) همچنین در فتاوای فقهای شیعه می بینیم اگر فردی، زن حامله ای را به طوری بترساند که موجب سقط جنین وی شود، مرتکب، ضامن دیه جنین است و اگر موجب مرگ مادر و جنین هر دو شود، نسبت به دیه مادر نیز ضامن است. بسیاری از فقها این مسئله را مطرح ساخته اند و در بعضی عبارات با فرض خطا در ارتکاب آن، مطرح گردیده است. برخی دیگر فرض عمد را نیز بیان نموده اند. مقدّس اردبیلی می گوید: «اگر مرتکب، با قصد عمد به انجام آن مبادرت ورزد، قصاص می شود».همچنین صاحب جواهر می نویسد: «اگر در فرض مذکور، جنین، دارای روح و خلقت کامل باشد و مرتکب، قصد سقط جنین داشته باشد، قصاص می گردد». فقه شیعه در مبحث قتل نفس (در اینجا جنین) علاوه بر قصاص و دیه پرداخت کفاره را هم واجب نموده که مشروح آن در کتب توضیح المسائل آمده است. در پایان این بخش شایان توضیح است از آنجا که دیه کامل یک انسان معادل هزار دینار است؛ هر دینار بر مبنای یک هزارم دیه در آن سال محاسبه می شود؛ بنابراین مبلغ ریالی هر دینار در سال ۹۹ معادل یک هزارم دیه کامل (سیصد و سی میلیون تومان) یعنی سیصد و سی هزار تومان است.
امیدوارم از محتوای مسائل حقوقی نهایت استفاده را برده باشید و برای کسانی که دچار مشکل حقوقی هستند، میتوانید ارسال نمایید. همچنین برای مشاهده ی مطالب پر محتوای دیگر میتوانید به بخش آموزش ساعدنیوز مراجعه نمایید. از همراهی شما بسیار سپاسگزارم .
احکام شرعی رحم اجاره ای و وضعیت جنین در اسلام
