دیدگاه ائمه درباره ی آداب و وعده های غذایی

تعداد وعده های نقل شده

روایاتی که درباره خوردن غذا در شبانه روز نقل شده؛ هر چند به ظاهر مختلفند، اما با تحقیق و تأمل روشن می شود که تعارضی میان آنها نیست؛ آنچه از جمع بندى این احادیث به دست می آید این است که دو بار غذا خوردن در روز (صبح و شام) براى تداوم سلامت بدن، سودمند است، چنان که براساس تصریح قرآن، بهشتیان نیز در همین دو وقت، غذا می خورند.
گفتنی است؛ آنچه گفته شد معمولاً درباره افرادی است که با دو وعده غذا به سلامت بدن آنها ضرر نمی رساند و نیرو و توان کار کردن را دارند و برای اشتغالات زندگی آنها کافی است، اما افرادی هم هستند که به جهت کارها و شغل های سنگین بدنشان نیازمند خوردن بیشتر از دو یا سه وعده غذایی می باشد. البته در صورتی که به پُرخوری نینجامد.

روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) درباره وعده های خوردن غذا در شبانه روز نقل شده، از این قراراند:

الف. تأکید بر صبحانه خوردن
پیامبر اکرم(ص): «هر کس خواهان ماندن است و البتّه ماندنى در کار نیست، باید صبح زود صبحانه بخورد...».(1)
ب. تأکید بر خوردن شام
پیامبر اکرم(ص):
1. «خوردن شام را ترک نکنید و حتّى اگر شده، مُشتى خرما تناول کنید؛ زیرا ترک شام، پیرى می آورد».(2)
2. «خوردن شام را ترک نکنید، حتّى اگر خرمایى خشکیده باشد، که می ترسم امّتم به خاطر ترک شام، دچار پیرى شوند؛ زیرا خوردن شام، نیروبخش پیر و جوان است».(3)
3. «هر کس شب شنبه و یک شنبه، پشت سرِ هم شام نخورد، از وجود او چیزى می رود که تا چهل روز باز نمی گردد (جبران نمی شود)».(4)
این روایت از امام صادق(ع) نیز نقل شده است.(5)
ج. خوردن یک وعده غذا در روز
1. پیامبر اکرم(ص): «هر کس در روز، یک وعده بخورد، گرسنه نیست، و هر کس دو وعده بخورد، عابد نیست، و هر کس سه وعده بخورد، او را با چارپایان ببندید».(6)
2. عایشه گفته است: پیامبر خدا مشاهده کرد که من، روزى دو وعده می خورم. فرمود: «اى عایشه! دنیا را شکم خود کرده اى! بیش از یک وعده در روز خوردن، اسراف است و خداوند، اسرافکاران را دوست ندارد».(7)
د. سه وعده در روز
امام رضا(ع): «مقدار بایسته در خوراک، آن است که چون هشت ساعت از روز می گذرد، یک بار غذا بخورى، یا در دو روز، سه وعده غذا میل کنى [بدین ترتیب که‏]: در ساعات نخستین روز، ناشتایى بخورى. سپس در همان روز، شام بخورى و سپس چون دیگر روز فرا رسید، پس از گذشت هشت ساعت از آغاز روز، یک وعده دیگر بخورى و در آن روز، تو را به شام، نیازى نیست. جدّ من محمّد(ص) به على(ع) چنین فرمود که: [از هر دو روز،] در یک روزش، یک وعده و در روز دیگرش دو وعده باشد ...».(8)

بررسی احادیث مربوط به وعده هاى غذا

1. آنچه با الهام گرفتن از قرآن در مورد چگونگى غذا خوردن بهشتیان، به دو وعده غذا در صبح و شام،(9) توصیه نموده است. و چنین روشی در غذا خوردن نیز مستحب است.(10)
2. آنچه بر خوردن صبحانه و نهى از ترک آن، تأکید دارد.
3. آنچه بر خوردن شام و نهى از ترک آن، بویژه در افراد مُسن، تأکید نموده است.
4. آنچه بر یک بار غذا خوردن در روز، تأکید دارد.
5. آنچه به سه وعده غذا در دو روز، توصیه نموده است.
احادیث دسته اوّل، دوم و سوم، نه تنها تعارضى با یکدیگر ندارند، بلکه مؤیّد همدیگرند؛ زیرا دسته اوّل، به دو وعده غذا خوردن در صبح و شام، توصیه می کند و دسته دوم و سوم، تأکید دارند که صبحانه و شام نباید ترک شوند.
درباره روایات دسته چهارم باید گفت:
اولاً: سند روایت اول ضعیف است؛ زیرا این روایت در منابع روایی متقدم و حتی متأخر شیعه – مانند بحار الانوار – نیامده است، و تنها در کتاب «المواعظ العددیه» نوشته ابن قاسم حسینی عاملی(از علمای قرن یازدهم)، آمده است.
سند روایت دوم نیز ضعیف می باشد.(11)
ثانیاً: روایات دیگری که درباره وعده های غذا وارد شده و محدّثین و فقها به آنها استناد کرده اند، قوی تر به نظر می رسند، لذا بر این روایت مقدم می شوند.
امّا تنها حدیث قرار گرفته در دسته پنجم که به سه وعده غذا در دو روز توصیه می کند، هم از نظر سند ضعیف است؛ زیرا منقول از کتاب «طبّ الرضا» است و استناد این کتاب به امام رضا(ع) ثابت نیست، و هم از نظر دلالت؛ زیرا مخاطب آن، مأمون عبّاسى است و ممکن است توصیه یاد شده براى شخص او باشد.
بنا بر این، جمع بندى احادیث گذشته، این می شود که دو بار غذا خوردن در روز (صبح و شام) براى تداوم سلامت بدن، سودمند است، چنان که بهشتیان زندگى جاوید دارند، در همین دو وقت، غذا تناول می نمایند.
گفتنی است؛ آنچه گفته شد معمولاً درباره افرادی است که با دو وعده غذا به سلامت بدن آنها ضرر نمی رساند و نیرو و توان کار کردن را دارند و برای اشتغالات زندگی آنها کافی است، اما افرادی هم هستند که به جهت کارها و شغل های سنگین بدنشان نیازمند خوردن بیشتر از دو یا سه وعده غذایی می باشد. البته در صورتی که به پرخوری نینجامد. این افراد از محل بحث خارج هستند.

چه بخوریم و چه موقع بخوریم تا سالم بمانیم؟!

آداب غذاخوردن

- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ضمن توصیه به کم خوری که نوعی جهاد با نفس بوده و باعث دور شدن شیطان از انسان می شود، فرمودند: وضو گرفتن قبل از غذا فقر را از بین می برد و وضو گرفتن بعد از آن هم و غم را از بین می برد.
- علی (علیه السّلام) می فرمایند: هرکه در حال گرسنگی غذا بخورد، و خوب غذا را بجود، و هنوز اشتها دارد از غذا دست بکشد و به هنگام دفع، مدفوع خود را نگه ندارد، جز به بیماری مرگ گرفتار نمی شود.(12)
- امام علی(علیه السّلام) خطاب به کمیل سخنی دارد که مکمل و موید این حرف حضرت رسول (ص) است. ایشان می فرمایند: یا کمیل، شکم خود را از خوراک پر مکن، برای آب هم جا بگذار و برای هوا هم میدانی قرار بده، تا اشتها داری دست از غذا بردار. اگر این کارها را انجام دادی خوراک به تو گوارا می شود. همانا تندرستی با کم خوردن و کم نوشیدن است.(13)
- در حدیث دیگری از امام علی(علیه السّلام) احترام به ظعام و برکت خدا گوشزد شده است امام (ع) می فرمایند: آنچه از خوردن بر زمین افتد که خوردن آن شفای هر دردی است به امر خداوند برای کسی که به آن طلب شفا کند.(14)
- غذای کامل از نظر اهل بیت (ع) :
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ (عَلَیهِ السَّلام) قالَ: قالَ رَسُولُ الله (صَلیَ الله عَلیْه وَ الِه) :الطَّعَامُ إذَا جَمَعَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فَقَدْ تَمَّ: إِذَا کانَ مِنْ حَلَالٍ، وَ کثُرُتِ الْأَیْدِی عَلَیْهِ، وَسُمِّیَ الله تَبَارَکَ وَتَعَالَی فِی اَوَّلِهِ، وَ حُمِدَ فِی آخِرَهِ.
امام صادق(علیه السّلام) ازپدران بزرگوارخود و آنان از علی(علیه السّلام) روایت کرده اند:رسول الله (صلی الله علیه و اله) فرمود: وقتی در غذا چهار خاصیت جمع شود کامل شده است، حلال باشد و دست های زیادی به سوی آن دراز شود و قبل از خوردن (بسم الله الرحمن الرحیم) گفته شود و در آخر، شکر خداوند بجا آورده شود.(15)
- امام رضا (ع) ضمن توصیه به خودداری کردن از پرخوری که باعث چاقی و اختلال در کار قلب می شود، با شکم سیر حمام کردن را باعث قلنج دانسته و سفارش می کنند که تا گرسنه هستید غذا بخورید و به محض این که احساس سیری کردید دست از غذا بکشید و برای جلوگیری از درد معده تا دست از غذا نکشیده اید آب ننوشید.
- امام رضا(ع) همچنین در مورد اهمیت وعده غذای شب می فرمایند: « اگر می خواهی همیشه با نشاط و سر دماغ باشی تا می توانی از شام شب بکاه و سبک به رختخواب برو! » و درجایی دیگر می فرمایند: «در بدن آدمی رگی است به نام " عشا" . وقتی انسان شام نمی خورد این رگ تا صبح وی را نفرین می کند و می گوید : خدا تورا گرسنه و تشنه نگه دارد همانگونه که مرا گرسنه و تشنه نگه داشتی.... پس هیچکس شام را ترک نکند گرچه یک لقمه غذا یا آبی باشد.»
- امام رضا(ع) همچنین خوردن نمک در آغاز غذا خوردن را از بین برنده هفتاد بیماری دانسته و در مورد آداب بعد خوردن، از خوابیدن بلافاصله پس از غذا نهی کرده و می فرمایند: « عادت کنید که شب بعد از غذا ۲ ساعت بیداری داشته باشید»و همچنین فرمودند: هر گاه چیزی خوردی بر پشت بخواب و پای راست را بر روی پای چپ بگذار.(16)
- امام رضا علیه السلام در حدیثی دیگر در باره اهمیت شکرگزاری و دعای پس از خوردن غذا به نقل از پدران گر امی خویش به نقل از امام حسین(ع) می فرماید: رسول خدا (ص) پس از تناول طعام دعا می کرد و می فرمود: اللهم بارک لنا فیه وارزقنا خیرا منه یعنی؛ خدایا برای ما در این طعام برکت فرما و بهتر از این روزی ما گردان.(17)
- یکی از سفارشات پیامبر(ص) آن بود که غذا خوردن در سه وعده یعنی صبح، ظهر و شب را ترک نکنید «لقمة الصباح مسمار البدن» (18) یعنی صبحانه بدن را نیرومند می کند و حتی پیامبر اکرم (ص) به کسانی که به خاطر رژیم گرفتن شام را ترک می کنند سفارش می کند ترک شام مکروه است چرا که بهم زننده اعتدال بدن است و قوت را کم می کند.(19)
- پیامبر(ص) می فرماید خوراک شب نافع تر است از خوراک روز (20)، همچنین در بدن رگی است که آن را رگ شام گویند همین که مرد ترک کند خوردن شام را، آن رگ بر او نفرین کند تا صبح و گوید که خداوند تو را گرسنه و تشنه گذارد چنانکه مرا گرسنه و تشنه گذاردی.(21)
- پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) سر وقت خوردن نهار و شام را مستحب می دانند چرا که عمر را طولانی می کند و می فرمایند مستحب است شستن هر دو دست قبلا از طعام و بعد از آن، چه آنکه شستن فقر را زایل کرده و رزق را زیاد و انسان را از بلا های در جسمش آسوده نماید و نیز چشم را روشن نماید(22) و فرق نیست در استجاب آن بین اینکه با دست بخورد یا با قاشق. (23)
- یکی از آداب که بسیار تأکید شده آن است که می فرمایند قبل از شروع در خوردن «بسم الله» را بگویید تا شیطان دور شود و سؤال از آن نعمت در روز قیامت نشود. (24)
و نیز وارد شده که: طعام که گذارده می شود، چهار هزار ملک دور آن را می گیرند و همین که خورنده «بسم الله» گفت، ملائکه گویند مبارک باد بر شما این طعام و بعد از آن به شیطان گویند دور شو ای فاسق تو دیگر راهی بر ایشان نداری، همین که خورنده «الحمد الله» بگوید، ملائکه گویند این خورنده شکر الهی را به جا آورد (25) و حضرت امیر المؤمنین علی(ع) ضامن شده که برای خوردن طعام اسم خداوند ذکر شود، ضرری در آن نباشد. (26)
- رسول خدا(ص) و ائمه اطهار (ع) می فرمایند مستحب است در ابتداء که می خواهد طعام را بخورد به آن نمک بپاشید چرا که از هفتاد و دو نوع بلا که از جمله آنان دیوانگی، جذام، برص (پیسی)، درد گلو، دندان و درد شکم است ایمن می شوند (27) و همچنین مستحب است لقمه را کوچک برداشتن، زیاد جویدن و به روی مردم کم نگاه کردن. (28)
- امام علی(ع) به امام حسن(ع) می فرمایند: چهار چیز را در غذا خوردن مسلتزم شو تا از طب بی نیاز گردی، 1- منشین بر طعام مگر در حال گرسنگی 2- پا نشو از روی طعام مگر در حالی که هنوز اشتهای آن را داری 3- بسیار طعام را بجو (جویدن) 4- بعد از طعام نزد اراده خواب مرو.(29)
- امامان معصوم(ع) در باب گوشت خوردن می فرمایند هر کسی گوشت را چند روز ترک کند عقلش فاسد می شود و هر کسی چهل روز آن را ترک کند بد خلق می شود لذا در گوشش باید اذان گفت و مستحب است کسی را که ندار باشد اینکه قرض کرده و گوشت بخورد. (30) و در ادامه می فرمایند که هرگاه خواستید گوشت گاو بخورید آن را با برگ چغندر میل کنید چرا که گوشت گاو به تنهایی مرض است چنانکه گوشت ماهی بدون خرما و عسل ضرر است(31) و خوردن بسیار زیاد گوشت ماهی مکروه است چرا که بلغم را زیاد می کند و مرض سل آورد.(32)
- یکی از آدابی که باید رعایت شود آن است که می فرمایند در سفره باید سبزی حاضر باشد و مکروه است خالی بودن سفره از آن (33)
- از جمله سبزی هایی که مورد سفارش پیغمبر(ص) و اهل بیت(ع) بود، تره که خوشبو کننده دهان است، کرفس، برگ چغندر که آن خواب ناخوش را معتدل و جذام را دفع کند، کاهو که خون را صاف می کند و پیاز، ترب، شلغم، هویج، کدو، کلم و خیار است. (34)
- از جمله میوه هایی که مورد نظر آن بزرگواران بود، انگور که خوردن آن غم را زائل می نماید، انار که از میوه های بهشتی است و قلب را نورانی می کند و نیز کرم دندان را از بین می برد، سیب که خون آمدن مهلک از دماغ را نافع است، انجیر که بوی بد دهان را دفع می کند، زیتون، به، ترنج، سنجد، آلوی سیاه و گلابی که قلب را جلا می دهند. (35)

پانوشتها:

1. شیخ صدوق، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، ج ‏3، ص 555، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق؛ ابن قتیبه دینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم، عیون الأخبار، ج 3، ص 293، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
2. ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: عبد الباقی، محمد فؤاد، ج 2، ص 1113، دار إحیاء الکتب العربیة، فیصل عیسى البابی الحلبی، بی تا.
3. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج ‏2، ص 421، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
4. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 195، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ‏6، ص 289، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
6. «مَن أکَلَ فی الیَومِ مَرَّةً لَم یَکُن جائِعاً، و مَن أکَلَ مَرَّتَینِ لَم یَکُن عابِداً، و مَن أکَلَ ثَلاثَ مَرّاتٍ اربُطوهُ مَعَ الدَّوابِّ!»؛ ابن قاسم حسینی عاملی(از علمای قرن یازدهم)، سید محمد بن محمد،المواعظ العددیّة، ص 147، قم، طلیعه نور، چاپ اول، 1384ش.
7. عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: رَآنِی رَسُولُ اللهِ(ص)، وَ أَنَا آکُلُ فِی یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ فَقَالَ: «یَا عَائِشَةُ اتَّخَذَتِ الدُّنْیَا بَطْنَکَ أَکْثَرَ مِنْ أَکْلَةٍ کُلَّ یَوْمٍ سَرَفٌ، وَ اللهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛ أبو بکر بیهقی، أحمد بن حسین، شعب الایمان، ج 7، ص 457، ریاض، مکتبة الرشد للنشر والتوزیع، چاپ اول، 1423ق.
8. منسوب به امام رضا(ع)، طب الإمام الرضا(علیه السلام) (الرسالة الذهبیة)، ص 15 – 16، قم، دار الخیام‏، چاپ اول‏، 1402ق.
9. مریم، 62: «لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً إِلاَّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا»؛ در آن جا هرگز گفتار لغو و بیهوده اى نمی شنوند و جز سلام در آن جا سخنى نیست و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرّر است.
10. ر.ک: شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏24، ص 327 – 328، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 36، ص 464، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
11. ر.ک: شعب الایمان، ج 7، ص 457.
12. مکارم الأخلاق جلد یک ص ۴۲۷
13. طب اسلامی ص۱۸۸
14. طب الرضا ص۱۲۹
15. تحفه آثار ص ۲۹۷
16. حلیه المتقین ص۶۸
17. عیون اخبار الرضا / باب ۳۱ / حدیث ۱۱۴
18. المحاسن/ 499 باب 48 نوادر فی الطعام حدیث 355
19. المحاسن/ 422 باب 26 الغذاء و العشاء حدیث 209
20. سراج الشیعه فی آداب الشریعه
21. الکافی 6/ 289 باب فصل العشاء و کراهیه ترکه حدیث 11 و 12
22. الکافی 6/ 289 باب فصل العشاء و کراهیه ترکه حدیث 7
23. الکافی 6/ 290 باب الوضوء قبل الطعام حدیث 1و2و3و5
24. سراج الشیعه فی آداب شریعه
25. المحاسن / 432 باب 34 القول قبل طعام و بعده حدیث 259
26. الکافی6/ 292 باب التمیه و التحمید و الدعاء علی الطعام
27. الکافی 6/ 295 باب التسمیه و التحمید و الدعاء علی الطعام حدیث 18و 19
28. الکافی 6/ 326 باب فصل الملح حدیث 2
29. المحاسن / 449 باب 47 حدیث 351
30. الخصال 1/ 228 باب اربع خصال یستغنی بها عن الطب حدیث 467
31. الکافی 6/ 309 باب انتهای پیام من یا کل اللحم اربعین یوما تغیر خلقه
32. الکافی 6/ 311 باب لحم البقر و شحومها حدیث 3 و 323/6 باب السمک
33. المحاسن/ 476 باب 66 حدیث 482، 488، 489
34. المحاسن/ 507 باب 87 البقول حدیث 651
35. المحاسن/ 510، 519، 515 باب 89، 99، 515
الکراث، السلق، الکرفس حدیث 677، 725، 704 الکافی، باب السلق و باب الخس حدیث 4، 5، 8 و 1
الکافی، باب العنت، الرمان، التفاح، التین، الغبیراء
حدیث 2، 6، 12، 1، 3، 4، 5، 10