آنچه می جویی تویی و آنچه می خواهی تویی

هدهدش گفت ای به صورت مانده باز

بیش از این در عشق رعنایی مناز

عشق روی گل بسی خارت نهاد

کارگر شد بر تو و کارت نهاد

گل اگر چه هست بس صاحب جمال

حسن او در هفته ای گیرد زوال

عشق چیزی کان زوال آرد پدید

کاملان را آن ملال آرد پدید

درگذر از گل که گل هر نوبهار

برتو می خندد نه در تو، شرم دار (منطق الطیر)

پرندگان باز به سيمرغ دل مي بندند و با طی مراحل هفتگانه (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا) و تحمل سختی های مسیر به جست وجوی سیمرغ ادامه می دهند. برخی در میان راه به زاری جان می دهند و برخی نیز سالیان دراز طی طریق می کنند. از آن همه پرنده فقط «سي مرغ» رنجور به درگاه سيمرغ مي رسند. لطف سيمرغ با وجود استغنايش، شامل حال مرغان مي شود و آنان را به قرب خويش مي خواند. سيمرغ نامه اي به آنان مي دهد كه وصف حال پايان كار ايشان است. عطار اين منظومه سفرنامه ای را چنین ختم می کند:

هم ز عکس روی سیمرغ جهان

چهرۀ سیمرغ دیدند از جهان

چون نگه کردند آن «سی مرغ» زود

بی شک این «سی مرغ» آن «سیمرغ» بود

در تحیر جمله سرگردان شدند

باز از نوعی دگر حیران شدند

خویش را دیدند سیمرغ تمام

بود خود سیمرغ سی مرغ مدام (منطق الطیر)

تم اصلی غزل عطار عشق به فناطلبی عرفانی است؛

دیوان عطار نسبت به منطق الطیر و مصیبت نامه و تذکره الاولیا کمتر شناخته شده است. عطار برخی از حالات و مقامات و اندیشه ها و عواطف عاشقانه و عارفانه و قلندرانۀ خویش را در غزلیاتش بیان کرده است. بی شک غزل عطار یکی از مبناهای غزل مولوی و سعدی و حافظ بوده است؛ برخي قوافي و رديف و اوزان غزل او در ديوان و برخي ابيات حافظ مشهود است. عطار گاه به سبک تغزلی قرن پنجم غزل عاشقانه می گويد و گاه به سبك سنايي غزل صوفيانه و گاه نيز غزل قلندرانه سروده است. محور اصلي غزل عطار فناطلبي و مرگ اختياري است؛ در اين زمينه داد سخن داده است:

نيست منصور حقيقي چون حسين

هركه او از دار عشق آونگ نيست (غزلیات عطار)

تا پاک نگردی از وجودت

هر پختگیی که هست خامست (غزلیات عطار)

مصيبت نامۀ عطار پيام برای نجات انسان امروز است: عطار در این منظومه عرفانی، دوباره از مضمون سفر استفاده کرده است. سفر سالک فکرت برای شناخت خویش و دستیابی به حقیقت. مصیبت نامه سرشار از درس و حکمت و اخلاق است و اثری درخور است که می تواند حاوی پیامهای انسان ساز در جهان پرآشوب عصر ما باشد و راهی برای خلق جهانی خوش تر و نیک تر. برای مثال در مقالة سی و یکم- رفتن سالک پیش حضرت عیسی(ع)- از نکوکاری و مهربانی و وفاداری و حق­گزاری گفته و در دو بیتِ پایانی یک حکایت دو بیت زیر را بیان کرده است:

لطف و شفقت، مهربانی پیش گیر

راه از بهر صلاح خویش گیر

ذره ای گر شفقت جانت دهند

پایگاه آل عمرانت دهند

فروزانفر در کتاب شرح احوال و آثار عطار چنین باور دارد که «با دقت در آثار عطّار مي­توان دريافت كه مهم­ترين خصوصيت آثار عطّار اين است كه به هدايت و راهنمايي جامعه نظر داشته است و در روزگاري كه بيشتر شاعران به فكر مدح و هجو و هزل بودند، او فكر خود را به طرف جامعة انساني و خدمت بـه حقيقـت معطوف ساخته است و انسان­ها را به دوري از تعصب، بلند نظري و يگانگي و وحدت دعوت مي­كند و در انجام آن، در حد نهايت كوشيده است».

عطار پيش از مولوي به موضوع خودشناسي و اصل جست وجوگري هاي انسان يعني تلاش براي «خويشتن شناسي» توجه داشته و به زيبايي سروده است:

آنچه می جویی تویی و آنچه می خواهی تویی

پس ز تو تا آنچه گم کردی ره بسیار نیست (غزل عطار)

دکتر افسانه حسن زاده دستجردی : عطار نیشابوری و سهم او در ادبیات عرفانی