حق انتفاع چگونه ایجاد می‌شود؟

تعریف حق انتفاع

ماده ۴۰ قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اعلام داشته است که: حق انتفاع عبارت از حقی است که بموجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند. همانند اینکه شخصی به برادر نیازمند خود اجازه دهد برای مدتی معلوم یا نامعلوم در ملک وی سکونت نموه و از منافع آن استفاده نماید که در این رابطه برادر نیازمند صرفاً حق بهره برداری و انتفاع از ملک ایجاد شده و مالکیتی برای ایشان نسبت به منافع ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل است که منتفع حق انتقال و واگذار منقعت مال را به دیگری ندارد.

ماده ۴۷ قانون مدنی مقرر داشته است که: در حبس اعم از عمری و غیره، قبض شرط صحت است. به این معنا که تا زمانی که مورد معامله تسلیم طرف نشده عقد محقق نمیگردد. در اصطلاح حقوقی به انان عقود عینی گفته می شود همانند رهن، وقف، هبه.

لازم به ذکر است که ید منتفع به مال مورد انتفاع امانی بوده و مطابق ماده ۴۸ قانون مدنی: منتفع باید از مالی که موضوع حق انتفاع است سوء استفاده نکرده و در حفاظت آن تعدی و تفریط ننماید. و برابر ماده ۴۹ همان قانون: مخارج لازمه برای نگهداری از مالی که موضوع حق انتفاع است بر عهده منتفع نیست مگر این که خلاف آن شرط شده باشد. مع الوصف برابر ماده ۵۲ قانون مدنی: در موارد ذیل منتفع ضامن تضررات مالک است:

1. در صورتی که منتفع از مال مورد انتفاع سوء استفاده کند.
2. در صورتی که شرایط مقرره از طرف مالک را رعایت ننماید و این عدم رعایت موجب خساراتی بر موضوع حق انتفاع باشد.

حق انتفاع به چند دسته تقسیم میشود؟

1. حق عمری: حق انتفاعی است که به مدت عمر مالک یا شخص منتفع یا شخص دیگری به فرد واگذار میشود. اگر حق انتفاع برای مدت عمر مالک باشد با فوت مالک از بین میرود و منتفع دیگر نمیتواند از آن استفاده کند ولی اگر حق انتفاع به مدت عمر شخص دیگری باشد، فوت مالک تاثیری در حق انتفاع نخواهد داشت.
2. حق رقبی: حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار میشود. مثلا مالک میگوید حق انتفاع از این مغازه را برای مدت ده سال به امیر واگذار کردم.
3. حبس مطلق: حق انتفاعی است که به طور مطلق و بدون ذکر مدت به فرد منتفع واگذار میشود. در این صورت مالک هرگاه بخواهد میتواند از حق انتفاعی که واگذار کرده است، رجوع کند و انصراف دهد. در هر صورت این حق تنها تا زمان فوت مالک باقی است و بعد از آن از بین میرود.

شرائط حق انتفاع

• حق انتفاع با عقد و قرارداد ایجاد می شود.
• موضوع حق انتفاع باید مالی باشد که استفاده از آن موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد.
• دارنده حق انتفاع (منتفع) باید در حین و زمان عقد موجود باشد.
• در حق انتفاع، قبض و تسلط منتفع بر مال مورد انتفاع شرط صحت عقد می باشد.

نکات مهم در دعوای اثبات دعوا

• حق انتفاع در صورتی ایجاد می گردد که مالی که موضوع آن است، ضمن استفاده، قابلیت بقاء داشته باشد. به طور مثال یک ملکی باشد که تمامی شرایط اولیه برای سکونت را داشته و مخروبه نباشد.
• حق انتفاع بر مبنای عقد و قرارداد بوجود می آید و در دادخواست اثبات حق انتفاع، خواهان باید ثابت کند که بین او و مالک ملک در خصوص واگذاری این حق، معامله ای صورت گرفته است.
• انتقال حق انتفاع از طریق بیع صورت نمی گیرد و بطور معمول در قالب صلح نامه انجام می پذیرد.
• خواهان دعوای اثبات حق انتفاع میتواند ضمن تقدیم این دادخواست، الزام خوانده به تنظیم سند رسمی حق مذکور را نیز از دادگاه بخواهد.
• در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی تعیین نکرده باشد، در اصطلاح، حبس مطلق است یعنی اینکه مالک هر موقع که بخواهد میتواند از اذن خود رجوع کند.
• در صورت پایان یافتن حق انتفاع و یا از بین رفتن مالی که موضوع این حق است، حق انتفاع از بین میرود.
• حق استفاده از مشاعات، جزء حقوق ثابتی است که به موجب قانون ایجاد شده و بدون مجوز قانونی قابل زوال یا سلب از صاحب حق نیست. بدین ترتیب، توافق مالکین بر استفاده انحصاری یکی از آن ها از مشاعات، ماهیتاً واگذاری حق انتفاع نیست بلکه اذن در انتفاع تلقی و قابل رجوع است. همچنین توافق مالکین سابق بر استفاده انحصاری یکی از آن ها از مشاعات، قابل تحمیل به مالکین جدید نیست.
• مطابق رویه قاطع قضایی و دکترین مؤثر حقوقی، واگذاری حق انتفاع مجانی بوده و تابع قواعد راجع به موجر و مستأجر نیست. بنابراین منتفع تکلیفی در پرداخت وجه بابت مدت زمان استفاده از آن ندارد.
• فروش مالی، که منافع آن به موجب وصیت در قالب سکنی به موصی له واگذار شده، از سوی مالک، منافاتی با حق انتفاع موصی له ندارد زیرا به جهت تفاوت موضوعی انتقال عین و منافع، فروش عین به منزله رجوع از وصیت نسبت به منفعت نخواهد بود.
  ممانعت از ورود فرد به منزل توسط زوجه و فرزندان فاقد وصف مجرمانه است. ممانعت از حق در مواردی است که کسی حق ارتفاق یا حق انتفاع در ملک داشته باشد.
• جهیزیه زوجه به مالکیت زوج در نمی آید، زوج صرفاً حق انتفاع داشته و یدش امانی می باشد، لذا زوجه می تواند از اذن خود رجوع کند و استرداد آن را بخواهد.

حق انتفاع چگونه پایان می یابد؟

در موارد متعددی قرارداد حق انتفاع پایان می یابد از جمله:

• انقضای مدت قرارداد

مثلا در مورد عمری با فوت شخصی که حق انتفاع به مدت عمر او برقرار گشته است یا در وقف با انقراض طبقات موقوف علیهم (افرادی که وقف به آنها اختصاص داده شده است).

• تلف مال موضوع حق

اگر مال یا ملک از بین برود، دیگر سببی برای بهره برداری منتفع نیست و حق او نیز خود به خود زایل می شود؛ اما در صورتی که بخشی از مال تلف شود، حق منتفع نسبت به بخشِ درگیرِ مال که هنوز پابرجاست، باقی می ماند.

• اعراض منتفع از حق خود

اگر منتفع از حق خود بگذرد و آن را اسقاط کند چه به صورت قرارداد و چه به صورت بیان اراده ی مستقیم قرارداد انتفاع پایان می یابد.

• فک ملک

این مورد درصورتی رخ می دهد که به حکم دادگاه و به موجب قانون ملک یا مال از ملکیت مالک خارج گردد برای مثال ملک ملی اعلام شود.

• شرط خیار

زمانی که برای مالک حق فسخی در قرارداد پیش بینی شده باشد و مالک نیز از آن استفاده کند (تنها در مورد وقف باید اظهار داشت که شرط خیار در آن خلاف ذات عقد است و امکان ندارد)

• جلوگیری از اعمال حق در ده سال

اگر ده سال از تاریخ انعقاد قراردادِ برقراری حق انتفاع بگذرد و منتفع نتواند از حق خود استفاده کند، دیگر نمی تواند ادعایی بر آن داشته باشد و قرارداد زایل گشته است (در مورد وقف استثنائا مدت مزبور بیست سال است)

پس از پایان حق انتفاع، منتفع دیگر حقی در مال یا ملک ندارد و موظف است موضوع حق را به صاحب آن بازگرداند.

آیا حق انتفاع همان اجاره است؟

خیر حق انتفاع موردی کاملاً جدا از اجاره است، زیرا در اجاره مالکیت ایجاد می شود. اما همانطور که توضیح دادیم در حق انتفاع هیچگونه مالکیتی در کار نیست. البته باید به این موضوع توجه ویژه کرد که حق انتفاع فقط مخصوص ملک یا از مواردی مانند خانه نیست، بلکه شامل موارد دیگری نیز می گردد مانند اسب اتومبیل و…
دیگر تفاوت های حق انتفاع و اجاره:

1. در اجاره امکان اجاره دادن مستاجر وجود دارد ولی در حق انتفاع وجود ندارد.
2. در اجاره شخص اجاره دهنده ملک خود را در برابر پولی واگذار می کنند ولی در حق انتفاع به صورت عاریه واگذار می گردد.
3. اجاره حتماً باید مدت دار باشد، اما در حق انتفاع اجباری در مدت وجود ندارد.

حقوق و تکالیف مالک و منتفع

منتفع و مالک در برابر یکدیگر حقوق و تکالیفی دارند. که در زیر به آن ها اشاره شده است.

1. منتفع نباید از مالی که برای استفاده کردن به او واگذار شده، سوءاستفاده کند. به این که نباید استفاده از مال خلاف منظور مالک یا عرف باشد. به طور مثال با اتومبیلی که برای سواری به منتفع سپرده شده، نمی تواند برای بارکشی از آن استفاده کند.
2. منتفع باید از از مال محافظت کند و اگر بر اثر عدم مواظبت وی، مال از بین برود یا معیوب شود، منتفع مسئول خسارت های مالک خواهد بود. اما اگر منتفع در از بین رفتن مال مقصر نباشد، مسئولیتی نخواهد داشت.
3. کلیه هزینه های مربوط به استفاده کردن از مال بر عهده منتفع است. به طور مثال رنگ آمیزی و تزئینات … خانه ای که مالک به منتفع داده که از آن استفاده کند بر عهده منتفع است.
4. مالک نمی تواند مانع تصرفات منتفع شود. مثلا در مدتی که منتفع حق انتفاع دارد، مالک نباید مال را اجاره دهد.
5. کلیه هزینه های لازم و ضروری برای حفظ مال بر عهده مالک است؛ مانند هزینه تعمیر سقف اتاق ها و یا جلوگیری از ریزش دیوارها.

حق ارتفاق چگونه ایجاد می شود؟