مطابق قانون مدنی عقد بیع یا قرارداد خرید و فروش این گونه تعریف شده است: بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم.
پس از توافق بایع (فروشنده) و مشتری در مبیع (مالی که مورد خرید و فروش قرار می گیرد) و قیمت آن (عوض) عقد بیع به ایجاب و قبول صورت می پذیرد.
درعقد بیع داد و ستد و انتقال مالکیت مال، در برابر پول صورت می گیرد. که در اصطلاح حقوقی به پولی که در برابر مبیع داده شده ثمن گفته می شود و قانون مدنی با آوردن عبارت (عوض معلوم) و (قیمت) به آن اشاره نموده است.
تعریف عقد معاوضه در قانون مدنی اینطور مقرر شده است: معاوضه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین مالی می دهد به عوض مال دیگر که از طرف دیگر اخذ می کند، بدون ملاحظه اینکه یکی از عوضین مبیع و دیگری ثمن باشد. در معاوضه احکام خاصه بیع جاری نیست.
طبق تعریف قانون از عقد معاوضه، دو مال تحت عنوان عوضین با هم معاوضه می شوند بدون اینکه به آنها مبیع و ثمن گفته شود. بلکه صرفا یک مال در عوض مال دیگر به طرف مقابل داده میشود بدون اینکه قصد آنها خرید و فروش باشد.
قراردادهای بیع و معاوضه به واسطه شباهت هایشان به اشتباه یکسان در نظر گرفته می شوند و برخی گمان می کنند که بیع و معاوضه هر دو یک عقد هستند و تفاوتی با هم ندارند.
برخی از شباهت های اصلی بیع و معاوضه موارد زیر می باشند:
هر دو از عقود تملیکی هستند: به موجب بیع یا معاوضه هر یک از طرفین مالک مالی می شوند. در عقد بیع مشتری مالک مبیع و فروشنده مالک ثمن می شود. همچنین هر یک از طرفین معاوضه نیز مالک عوض مالی می شود که به طرف مقابل خود می دهد.
بیع و معاوضه عقدی لازم هستند: به این معنا که بیع و معاوضه صرفاً در شرایط خاصی که قانون تعیین کرد کرده است قابل فسخ هستند و بی دلیل نمی‌توان این قراردادها را منحل نموده و فسخ کرد و برای طرفین لازم الاتباع هستند و باید به قرارداد پایبند باشند.
هر دو عقد معوض هستند: یعنی هر یک از طرفین معامله (بیع یا معاوضه) باید مالی را در عوض مالی که از طرف مقابل خود می گیرند، بدهند.
پیش از این به عقد بیع و معاوضه و تعریف حقوقی آنها و همچنین ویژگی های مشترک این دو عقد اشاره شد. در این قسمت به تفاوت‌های این دو قرارداد پرداخته می شود.
اهمیت دانستن تفاوت های بیع و معاوضه در احکام و قوانین مربوط به این دو قرارداد مشخص می شود و برای اثبات حق در محاکم قضایی، دانستن این تفاوت ها کاربرد دارد.
یکی از مهمترین تفاوت های عقود بیع و معاوضه در عوضین آنهاست.
آنچه در بیع مورد معامله قرار می گیرد مبیع یا مال موضوع بیع نام دارد. در حالی که در معاوضه ممکن است حقوق مالی مورد معاوضه قرار گیرد که آن مال می تواند عین یا منفعت عین باشد.
تفاوت دیگر، احکام خاص بیع است که در معاوضه جاری نیست. خساراتی که مطابق قانون در بیع برای طرفین حق فسخ ایجاد می کند. مانند خیار تاخیر ثمن، خیار مجلس و خیار حیوان که مختص عقد بیع هستند و در شرایط خاصی برای هر یک از طرفین حق فسخ بیع را به وجود می‌آورند. که این خیارات در معاوضه راه ندارند.
حق شفعه نیز از جمله حقوقی است که مختص عقد بیع است و هنگامی که دو نفر در مالکیت یک مال غیر منقول شریک باشند و یکی از شرکا بخواهد سهم خود را بفروشد، شریک دیگر در خرید سهم شریک خود اولویت دارد. اما چنانچه یکی از شرکا بخواهد سهم خود را معاوضه کند شریک دیگر حق شفعه ندارد.
تفاوت دیگر در این دو قرارداد در خصوص ثمن بیع و عوض معاوضه است. با این توضیح که در معاوضه تعادل ارزش عوضین مهم نیست. یعنی ممکن است در معاوضه یکی از عوضین ارزش مالی بیشتری نسبت به دیگری داشته باشد.
در حالیکه در بیع چنین چیزی ممکن نیست و می بایست عین و ثمن ارزش مالی یکسانی داشته باشند و در غیر این صورت به موجب خیار غبن می توان بیع را فسخ نمود.
به طور کلی هنگام انعقاد عقد، قصد طرفین است که مشخص میکند قرارداد بیع یا معاوضه است. یعنی اگر اراده طرفین معامله مبتنی بر خرید و فروش باشد به آن عنوان بیع داده می شود و چنانچه اراده و قصد آنها معاوضه دو مال با یکدیگر باشد به آن عنوان معاوضه داده میشود و هر یک از این دو قرارداد احکام و آثار مخصوص خود را دارد.
