زندگینامه غیاث الدین جمشید کاشانی ریاضی‌دان و اخترشناس ایرانی

غیاث الدین جمشید کاشانی (زادهٔ حدود ۷۵۸ خورشیدی برابر با ۱۳۸۰ میلادی – مرگ ۱ تیر ۸۰۸ برابر با ۲۲ ژوئن ۱۴۲۹) ریاضی دان برجسته، اخترشناس و شمارشگر زبردست ایرانی بود. نام کامل او عبارت است از جمشید بن مسعود بن محمود طبیب کاشانی ملقب به غیاث الدین که در غرب به الکاشی (al-kashi) مشهور است. او در عمر کوتاه خود آلات رصدی دقیقی اختراع کرد و از حدود ۸۰۸ (۱۴۰۶) تا پایان عمرکوتاهش ۸۳۲ (۱۴۲۹) فعالیت علمی داشت و در دوران فعالیت علمی اش کتاب های گوناگونی در زمینهٔ ریاضیات و نجوم نگاشت. غیاث الدین جمشید کاشانی هر چند فیزیکدان بود، ولی علاقهٔ اصلی اش متوجه ریاضیات و اخترشناسی بود؛ پس از دورهٔ طولانی بی نوایی و سرگردانی، سرانجام در سایهٔ حمایت میرزا الغ بیگ، که خود دانشمند بزرگی بود، موقعیت شغلی مطمئنی در سمرقند به دست آورد. غیاث الدین جمشید کاشانی، زبردست ترین حساب دان و آخرین ریاضی دان برجستهٔ دورهٔ اسلامی و از بزرگ ترین مفاخر تاریخ ایران به شمار می آید. وی به تکمیل و تصحیح روش های قدیمی انجام چهار عمل اصلی حساب پرداخت و روش های جدید و ساده تری برای آن ها اختراع کرد. در واقع، کاشانی را باید مخترع روش های کنونی انجام چهار عمل اصلی حساب (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست. کتاب ارزشمند وی با نام مفتاح الحساب کتابی درسی، دربارهٔ ریاضیات مقدماتی است و آن را از حیث فراوانی و تنوع مواد و مطالب و روانی بیان سرآمد همهٔ آثار ریاضی سده های میانه می دانند.

ابداع و ترویج کسرهای اعشاری به قیاس با کسرهای شصتگانی که در ستاره شناسی متداول بود. محاسبهٔ عدد پی تا شانزده رقم اعشار، به نحوی که تا صدوپنجاه سال بعد کسی نتوانست آن را گسترش دهد: ۲π=۶٫۲۸۳۱۸۵۳۰۷۱۷۹۵۸۶۵ محاسبهٔ سینوس (جِیب) زاویهٔ یک درجه با روش ابتکاری حل یک معادله درجه سوم (sin1=۰٫۰۱۷۴۵۲۴۰۶۴۳۷۲۸۳۵۱۰۳۷۱۲)، که هفده رقم اعشاری عدد به دست آمده با مقداری که امروزه محاسبه می شود، همخوانی دارد. در واقع کاشانی مقدار سینوس یک درجه را تا ده رقم صحیح شصتگانی حساب کرد. اختراع ابزار اخترشناسی دقیق از جمله وسیله ای به نام «طَبَق المناطق» برای محاسبهٔ طول ستارگان که کتاب نزهة الحدایق در شرح آن است.

نوآوری های کاشانی

1. اختراع کسرهای دهگانی (اعشاری). گرچه کاشانی نخستین به کار برنده این کسرها نیست، اما بی تردید رواج این کسرها را به او مدیونیم.
2. دسته بندی معادلات درجه اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه چهارم و بالاتر
3. محاسبه عدد پی. کاشانی در الرسالة المُحیطیة (ص ۲۸)، عدد پی را با دقتی که تا ۱۵۰ سال پس از وی بی نظیر ماند محاسبه کرده است.
4. تکمیل و تصحیح روش های قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روش های جدیدی برای آن ها. در واقع، کاشانی را باید مخترع روش های کنونی انجام چهار عمل اصلی حساب (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست.
5. اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشهٔ n اُم عدد دلخواه. روش کاشانی در اصل همان روشی است که صدها سال بعد توسط پائولو روفینی (ریاضی دان ایتالیایی، ۱۷۶۵–۱۸۲۲میلادی) و ویلیام جُرج هارنر (ریاضی دان انگلیسی، ۱۷۸۶–۱۸۳۷میلادی)، باردیگر اختراع شد.
6. اختراع روش کنونی پیدا کردن جذر (ریشهٔ دوم) که در اصل ساده شدهٔ روش پیدا کردن ریشهٔ n اُم است.
7. ساخت یک ابزار رصدی. کاشانی ابزار رصدی جالبی اختراع کرد و آن را طَبَقُ المَناطِق نامید. رساله ای نیز به نام نزْهَةُالحدایق دربارهٔ چگونگی کار با آن نوشت.
8. تصحیح زیج ایلخانی. کاشانی زیج خاقانی را نیز در تصحیح اشکالات زیج ایلخانی نوشت.
9. نگارش مهم ترین کتاب دربارهٔ حساب. کتاب مفتاح الحساب کاشانی مهم ترین و مفصل ترین اثر دربارهٔ ریاضیات عملی و حساب در دوره اسلامی است.
10. محاسبه جیب (سینوس) یک درجه. کاشانی در رسالهٔ وَتَر و جِیب مقداری برای جِیبِ یک درجه (˚sin ۱) به دست آورده که اگر آن را بر ۶۰ تقسیم کنیم، حاصل آن تا ۱۷ رقم اعشاری با مقدار واقعی سینوس یک درجه موافق است.

آثار کاشانی

1. سلم السماء یا رسالهٔ کمالیه
2. مختصر در علم هیئت
3. زیج خاقانی فی تکمیل الزیج الایلخانی
4. رساله شرح آلات رصد
5. نزهة الحدایق
6. زیج التسهیلات
7. مفتاح الحساب یا رساله طاق و ازج
8. رسالهٔ محیطیه
9. رساله وتر و جیب

مرگ کاشانی

کاشانی سرانجام صبح روز چهارشنبه ۱۹ رمضان ۸۳۲ قمری برابر با ۲۲ ژوئن ۱۴۲۹ میلادی بیرون شهر سمرقند و در محل رصدخانه کشته شد. امین احمد رازی در کتاب تذکرهٔ هفت اقلیم می گوید که چون کاشانی چنان که باید و شاید آداب حضور در دربار را رعایت نمی کرد، الغ بیگ فرمان به قتل او داد. البته بنا به نقلی به او تهمت سوء قصد به جان [بیگ] (حاکم سمرقند) زدند و او پیش الغ بیگ مغضوب گردید و در آخر به دست داروغه ی سمرقند و فرمان وزیر سمرقند کشته شد. از نامه های کاشانی به پدرش چنین برمی آید که پدر به دلایلی از سرنوشت فرزند خود در دربار الغ بیگ نگران بود و در نامه یا نامه هایی، پسر را از خطرات معمول در دربار پادشاهان برحذر داشته بود و کاشانی نیز در پاسخ برای کاستن از نگرانی های پدر، نمونه های متعددی از توجه خاص الغ بیگ به خود را برای پدر شاهد آورده بود. انی بیان سرآمد همهٔ آثار ریاضی سده های میانه می دانند.

فیلم و سریال ساخته شده دربارهٔ کاشانی

از زندگی و سرگذشت غیاث الدین جمشید کاشانی تاکنون دو فیلم و سریال ساخته شده است.

• شهرآشوب به کارگردانی یدالله صمدی، محصول سال ۱۳۸۴
• نردبام آسمان به کارگردانی محمدحسین لطیفی، محصول سال ۱۳۸۸، پخش شده از ۱ شهریور ۱۳۸۸ تا ۲۴ شهریور ۱۳۸۸ (رمضان ۱۳۸۸)
  زندگینامه محمد بن موسی خوارزمی دانشمند ایرانی