تعریف خیار غبن و ویژگی های مهم آن برای فسخ قرارداد

خیار غبن چیست؟

منظور از خیار غبن اختیاری است که برای فسخ قرارداد به افراد داده می شود. بر طبق ماده قانون مدنی، در صورتی که بین ارزش واقعی مورد معامله و ارزش تعیین شده آن تعادلی وجود نداشته باشد، به مغبون این اختیار داده شده است که قرارداد را فسخ کند. زیرا وی در قرارداد مذکور متضرر شده است و به وجود غبن فاحش یقین پیدا کرده است.

تعریف کیفرخواست و دادگاه های رسیدگی به آن در ایران

خیار غبن چه ویژگی هایی دارد؟

• اولین ویژگی خیار غبن این است که تنها به یک طرف معامله تعلق ندارد. بلکه هر دو طرف می توانند از آن بهره مند شوند. البته در قانون خیاراتی عنوان شده است که تنها در مورد یک طرف معامله کاربرد دارد. لازم به ذکر است که این مورد اختیاری است و هر دو طرف معامله می توانند از آن استفاده نمایند.
• خیار غبن تنها به عقد بیع تعلق ندارد. بلکه میتوان از این خیار در عقود دیگر نیز استفاده کرد.
• در عقود و معاملات معوض که در آن انتقال مال و تعهد طرفین صورت می گیرد، می توان از خیارغبن استفاده کرد. در صورتی که خیار غبن در عقود و معاملات غیر معوض هیچ گونه کاربردی ندارد.
• در صورتی که غبن فاحش باشد، خیارغبن وجود دارد. با توجه به ماده قانون مدنی به غبنی که عرفا قابل نادیده گرفتن نباشد، غبن فاحش گفته می شود. لازم به ذکر است که غبن فاحش باید به گونه ای باشد که ضرر و زیان فاحش یکی از طرفین معامله را به دنبال داشته باشد. در چنین شرایطی طرف معامله متضرر خیار غبن خواهد داشت.
• برای اینکه بتوان خیار غبن و ضرر در معامله را تشخیص داد، باید شرایط قرارداد به درستی مورد بررسی قرار گیرد.
• در صورتی که برای یک قرارداد برای هر دو طرف معامله خیار غبن تعیین شده باشد. فروشنده و خریدار هر دو دارای اختیار فسخ یکسانی هستند.

نکاتی که در خیار غبن تاثیر دارد

خیار غبن در معامله «کلی» هم وجود دارد؛ منظور از معامله کلی یعنی در خرید مصداق وجود ندارد.

خیار غبن همزمان با وقوع عقد به وجود می آید، زیرا از آنجایی که قیمت ها همیشه در نوسان است ملاک عدم تعادل در عوض در زمان عقد است؛ خیار غبن اختصاص به کسی دارد که به قیمت عادله روز جاهل باشد و اصل بر عدم علم است؛ کسی که به قیمت عادله روز عالم باشد، مشمول قاعده اقدام است(یعنی هرکسی که به خود ضرر بزند مسئول خودش است) و خیار غبن ندارد.

ماده ۴۱۸: اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است خیار فسخ نخواهد داشت. قانون فرض می کند که مغبون به قیمت واقعی جاهل است و دلیل علم مغبون به قیمت عادله را طرف قرارداد باید ثابت کند، یعنی اصل بر جاهل بودن خریدار است که غابن (مدعی عالم بودن) باید علم مغبون (کسی که مورد غبن قرار گرفته) را ثابت کند؛ در اثبات علم مغبون قرینه و اوضاع و احوال و تخصص مغبون نقش مهم و اساسی دارد؛ در صورتی که مغبون درباره ارزش واقعی موضوع و نابرابری در عوض تردید داشته باشد، غبن تحقق می یابد.

چه زمانی باید خیار غبن را اعمال کرد

در ماده 416 قانون مدنی آمده است که کسی که فریب خورده است بعد از علم به غبن ( بعد از اینکه متوجه شد فریب خورده است ) می تواند معامله را فسخ کند . هم چنین در ماده 420 آمده است که فرد فریب خورده باید فورا بعد از اینکه متوجه فریب شد اقدام کند . بنابراین کسی که در معامله ای گول خورده است بعد از اینکه متوجه این موضوع شد باید فورا اقدام کند و اگر این کار را به تعویق بیاندازد، دیگر حق فسخ نخواهد داشت. در اصطلاح حقوقی زمان اعمال خیار غبن بعد از علم به غبن، فوری است.

تفاوت خیار غبن و خیار تدلیس

شرایط خیار غبن شامل حال طرفی از معامله می شود که بدون آگاهی از قیمت دچار ضرر در معامله شده باشد. در این صورت می تواند بر اساس مفاد قرارداد، نسبت به فسخ آن اقدام کند اما خیار تدلیس ، در صورتی است که یکی از طرفین اقدام به پوشاندن عیبی در مال کند، در این صورت طرف دیگر امکان فسخ قرارداد را در اولین زمانی که نسبت به عیب مال آگاه شود دارد.

• به زبان ساده تفاوت خیار غبن و خیار تدلیس در نوع آن است، خیار غبن ضرر در معامله را شامل می شود و خیار تدلیس مربوط به عیب های پوشانده شدۀ مال است.

نگاه قانون به خیار غبن

• با توجه به ماده قانون مدنی چنانچه خریدار در زمان عقد قرارداد به قیمت واقعی ثمن آگاهی داشته باشد، خیار فسخ نخواهد داشت.
• در ماده قانون مدنی در مورد شرایط معامله صحبت شده است. با توجه به قانون، مقدار غبن در شرایط معامله ذکر می شود.
• در ماده قانون مدنی خیارغبن در دسته خیارات فوری جای گرفته است. بر طبق این قانون مغبون یا شخص ضرر دیده می تواند پس از آگاهی نسبت به غبن، در یک بازه زمانی معقول نسبت به خیارغبنی که از آن برخوردار است، اقدام نماید. لازم به ذکر است که این مدت زمان معقول نباید با فوریت ذکر شده در قانون مغایرتی داشته باشد. زیرا در صورت علم پیدا کردن مغبون به غبن و اقدام نکردن علیه آن در مدت زمانی نامعقول موجب از بین رفتن این خیار غبن خواهد شد.
• با استناد به ماده قانون مدنی اگر شخصی که موجب ضرر و زیان طرف مقابل معامله شده است، وی را از تفاوت قیمت آگاه سازد، خیارغبن از بین نخواهد رفت. اما در صورتی که شخص متضرر با دریافت مبلغی به عنوان تفاوت قیمت راضی شود، خیارغبن باطل خواهد شد.

تفاوت غبن جزئی و غبن فاحش

اگرچه غبن دارای یک مفهوم کلی است و به صورت واضحی طبقه بندی نشده است، اما می توان آن را به دو دسته غبن فاحش و غبن جزئی دسته بندی کرد.

در قانون مدنی شرایط خاصی برای غبن فاحش در نظر گرفته نشده است. اما در شرایطی که صاحب مال ادعا کند که مال مورد نظر غبن فاحشی دارد، می تواند پس از دادرسی قضات و بررسی جوانب مختلف قرارداد نسبت به آن به توافق برسند.

منظور از غبن جزئی، مالی است که از ارزش بالایی برخوردار نباشد. برای مثال در صورتی که ثمن مورد نظر از ارزش بالایی برخوردار نباشد و برای فروش آن مبلغی پایین تر از پنجاه درصد از مبلغ واقعی آن در نظر گرفته شود، به آن غبن جزئی گفته می شود.

خیار عیب در قانون مدنی به چه معناست؟