آشنایی با هنر ابریشم دوزی

یکی از انواع رودوزی های زیبا و سنتی ایران «ابریشم دوزی» نام دارد و به دوخت های توپُر دوزی کوتاه و بلند ، ساتن دوزی و ساقه دوزی با نخ ابریشم بر روی طرح اطلاق می گردد. اگر طرحی با این سه دوخت و یا به تنهایی سوزن دوزی شود ابریشم دوزی نامیده می شود ، ولی اگر این سه دوخت با هم و یا به تنهایی در کنار دوخت های دیگر مورد استفاده قرار گیرند دیگر آن را نمی توان ابریشم دوزی نامید.

تاریخچه

بسیاری بر این عقیده اند که ابریشم از از چین به ایران راه پیدا کرده و ایرانیان بافت ابریشم را از چینی ها آموخته اند. با استناد بر شواهد موجود در کاوش های باستان شناسی در مناطق مختلف ایران این روایت به احتمال قوی درست نمی باشد. «پاریزه /Pariset » در کتاب تاریخ ابریشم جلد دوم در این باره چنین نوشته است : «ایران و ترکستان اصلا مولد کرم های سفید می باشد و خوراک کرم ابریشم یعنی توت هم اصلش ایران است.» همواره این پرسش مطرح بوده که چنانچه ابریشم از چین به ایران آمده ، نام چینی آن چه بوده است و چرا همانند دیگر کالاهای وارداتی نام اصلی خود را حفظ نکرده است. در هر صورت این امر مسلم است که ایرانیان از زمان های بسیار گذشته از ابریشم برای بافت و دوخت استفاده می کردند و منسوجات و دوخت های متنوعی را با آن به وجود آوردند.
متاسفانه برای قدمت ابریشم دوزی تاریخ دقیقی مشخص نیست و تا قبل از دوره اشکانیان نمونه ای از آن در دست نمی باشد. یک قطعه پارچه 20 سانتی متری در حفاری های دشت مغان یافت شده قدیمی ترین نمونه مربوط به دوره اشکانی می باشد و هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود.
در دوره ساسانی ، بنا به نوشته «مانئوس مارسلیوس» مورخ رومی معاصر با ساسانیان ، حتی مردم عادی نیز لباس های ابریشمین به تن می کردند. در این دوران مردم از تن پوش های ابریشمین با دوخت های ابریشمی استفاده می کردند.
در دوره صدر اسلام ، به دلیل منع از تجملات ، استفاده از لباس های ابریشمین منسوخ شد اما دوخت های متنوع ابریشم همچنان باقی ماند. در دوره بنی امیه ، خلفای بنی امیه پارچه های ابریشمین نفیسی را که بر روی آن ابریشم دوزی و گلابتون دوزی می شد به تن می کردند. در زمان آل بویه که هنوز دارای آیین زرتشتی بودند مجددا استفاده از پارچه های ابریشمین و دوخت های ابریشم با نقوش ساسانی رواج یافت.
یک نمونه از ابریشم دوزی مربوط به دوره سلجوقی نیز به جای مانده که هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود. این دوخت زیبا در دوره صفوی همانند سایر دوخت ها و هنر به اوج رسید. در این دوره هنرمندان نام خود را زیر اثرشان می دوختند. ابریشم دوزی در دوره های بعد نیز همچنان در مرکز توجه بوده و امروزه نیز رایج است.

جایگاه هنر ابریشم دوزی

دوخت ابریشم دوزی در اغلب استان ها و مراکز هنری از جایگاه ویژه ای برخوردار است و این نوع دوخت با انواع نخ ابریشمی انگیزه دوزنده را دو چندان می کند. به خصوص در سالیان اخیر این دوخت توجه عام و خاص را به خود جلب است. از جمله در مامقان تبریز می توان این دوخت را بر روی ممقان دوزی و در سیستان بلوچستان جزیی از ابریشم دوزی با نام ساتن دوزی که از دوخت های فرهیخته یاد می شود، دید.

انواع دوخت

همان طور که می دانید پیله کرم ابریشم منبع به دست آوردن نخ ابریشم خام است که اصولا در اغلب استان ها از نوع نخ طبیعی برای دوخت ابریشم دوزی استفاده می شود. این نخ از ظرافت و براقیت خاص برخوردار است و به صورت نازک و ضخیم در دسترس است ولی نخ ابریشم مصنوعی با نام های نخ دمسه، نخ عمامه، نخ ابریشم هندی و... به صورت عادی به فروش می رود. دوخت ابریشم دوزی را می توان با دوخت های کاربردی همچون ساقه دزی، ساتن دوزی، تو پر دوزی کوتاه و بلند و نیز دوخت منحصر به فرد نخ گلابتون شاهد باشیم. البته گاه گره فرانسوی و گره آلمانی از دوخت های ترکیبی در ابریشم دوزی به شمار می آید. در دوخت ابریشم دوزی با شیوه تو پردوزی می توان بر طول دوخت بخیه از ترمینال تا وعدگاه از بست استفاده کرد. از بست ها به دو صورت ممکنه دوخت بر البسه نوزادی یا دوخت حاشیه ای برای صدا و سیما می توان استفاده برد ولی دوخت کوتاه و بلند نیز می توانند در دل دوخت های متفاوت جای بگیرند. دوخت توپر ابریشم دوزی به دو صورت بست مورب و بست افقی با کاربردهای متفاوت هیکله طرحی را زیبا می سازد.

کاربرد

از این دوخت نوارهای زیبایی تهیه شده و برای تزیین حاشیه ی لباس، مچ پیچ، یقه، سمبوسه، پرده های ابریشم دوزی، پرده کعبه، تابلوهای تزیینی، بقچه، سجاده ی جانمازی، روپوش ضریح ها، روکش جعبه ها، جلد قرآن، رو تختی، رومیزی و کوسن و... به کار می رود.

پارچه های کاربردی و نقوش آن

ابریشم دوزی معمولا بر روی پارچه های مخمل ، تافته ، اطلس ، ماهوت ، تترون ، کتان ، چلوار ، پوپلین انجام می شود.

معمولا از نقوش انسانی ، حیوانی ، مینیاتور ، شکارگاهی ، گرفت و گیر ، گل و بوته ، گل و مرغ ، انواع 60 گانه بته جقه ، نقوش هندسی ، اسلیمی ها ، گل های حاشیه ای ، دورنما سازی ، خورشید خانم ، قندیلی ، لچک ترنج ، خطوط منحنی ، پرندگان ، بازوبندی ، بند رومی ، ترنجی ، شمسه ای ، کتیبه ای ، سروی ، دوختی ، محرماتی ، کتیبه های خطی و نقشی ، نقوش تمثیلی و نمادی ، درخت مقدس زندگی یا درخت هوم ، تاک های پیچ در پیچ و نخ استفاده می شود.

شیوه دوخت

استفاده از نخ های ابریشمی در دوخت طرح های متفاوت نیاز به یادگیری فنونی است که نخ در وسط کار گره نخورد، صاف بر روی پارچه قرار گیرد و براقیت نخ هنگام دوخت از بین نرود.ساقه دوزی از جمله دوخت هایی است که برای دور دوزی نشان دادن خطوط اصلی یا خطوط ظریف و باریک به کار می رود. گاه از کنار هم دوختن این تکنیک دوخت توپردوزی هم پدید می آید. ساتن دوزی دوختی است که حدفاصل دو خط موازی پر می شود. غالبا دوخت ساتن دوزی در قسمت روی پارچه و پشت پارچه یکسان است. از این دوخت می توان برای نشان دادن خطوط موازی و با پهنای نسبتا کم استفاده کرد. دوخت ابریشم دو زی از بالا به پایین یک طرح دوخته می شود. این دوخت به همراه یک بست بر دوخت اول حاصل می شود. از دوخت ابریشم دوزی می توان برای فضا و طرح های بزرگ استفاده کرد. بعضا از دوخت توپردوزی کوتاه و بلند هم استفاده می شود. زیبایی در ابریشم دوزی بسیار مهم است که آن حاصل اجرای صحیح تکنیک های ابریشم دوزی رنگ براق نخ و زدن سوز ن ریز است. رنگ ابریشم دوزی بر دو اساس انتخاب می شود یکی برحسب نوع سلیقه و دیگری بر حسب نوع طبیعی ابریشم دوزی در اغلب استان ها انجام می گیـــرد و نام هر کدام از سوزندوزی ها متفاوت می شود. برای مثال ممقان دوزی نوعی ابریشم دوزی است که در یکی از شهرهای نزدیک تبریز به نام ممقان انجام می گیرد.

سخن آخر

برای دوخت ابربشم دوزی حتما باید از نخ های ابریشمی خام یا مصنوعی استفاده کنند. استفاده ضخامت نخ بستگی به طرح و نوع پارچه دارد بعضا از پارچه های ابر یشمی طبیعی یا مصنوعی استفاده می کنند.

آشنایی با هنر پوستین دوزی