آشنایی با قطاعی یا قطعه کردن کاغذ یکی از رشته های ظریف و دقیق هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص از میان کاغذ در می آورد و با چسباندن آن بر زمینه ای به رنگ دیگر، اثر جدیدی به وجود می آورد. هنر قطاعی از جمله هنرهای در حال فراموشی در کشور است که با سابقه ای چهارصد ساله از دوران تیموری یکی از بدیع ترین میراث ذوق و زیبایی شناسی ایرانی محسوب می شود. هنری که شاهکارهایی بی مانند از هنرمندان ایرانی را در تجلید و کتاب آرایی و حاشیه بندی و همه رشته های مرتبط با کاغذ و نقوش تزئینی متنوع به نمایش گذاشته است.
تاریخچه هنر قطاعی
آغاز پیدایش این هنر را به چین نسبت می دهند اما عده ای بر این گمانند که این هنر در دوره مملوک ها در مصر و سوریه به وجود آمده است. سابقه این هنر در ایران به دوره تیموریان باز می گردد. بسیاری معتقدند که هنر قطاعی پس از سال 1500 میلادی به کمال رسید و شکوفا شد. در کتاب تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی در رابطه با هنر قطاعی چنین آمده است: «هنر قطاعی یا بریدن و خالی کردن بخشی از وسط کاغذ در جهان اسلام پیشینه ای بس طولانی دارد. این هنر از ملیله دوزی به چرم و کاغذ برای تزیین پوشه داخل کتب دست نویس تیموریان ایران در قرن 9 ه.ق نشات گرفت. پس از آن خوشنویسان این فن را به کار بستند.» در رابطه با سرچشمه های پيدايش اين هنر نظریه های گوناگونی وجود دارد: برخی بر این عقیده اند که این هنر از ساختن فيگورها و صورتک های چرمی و مقوايی هنر «سايه بازی » نشات گرفت و چون پيشينه اين هنر نمايشی در ايران پيشتر از كاغذبری است ، از این رو می توان آغاز تاريخ این دو هنر را با هم يكسان دانست . برخی دیگر چنین می پندارند که هنر قطاعی ابتدا در میان سازندگان جلدهای «سوخت » بوجود آمد و سپس هنری مستقل شد.
نظریه دیگری که در این باره مطرح است این است که كاغذ بری از هنر ديگری به وجود نيامده و به عنوان هنری مستقل از کشور ديگری وارد ایران شده است و چون قدمت اين هنر در كشور چين بسيار بیشتر از قدمت آن در ايران است و همچنین رابطه تاريخی ايرانی ها و چينی ها در سده هفتم ه.ق، می توان چنین نتیجه گرفت که احتمالا اين هنر از چین به ايران وراد شده و رواج پیدا کرده است . بسیاری از منابع فارسی و ایرانی اختراع خط بری را به دوران سلطان حسین بایقرا (912-878 ه.ق) نسبت می دهند ولی بی شک این هنر قدمتی بیشتر دارد.
هنر قطاعی
«قطاعی» یا کاغذ بُری یکی از رشته های ظریف و زیبای صنایع دستی به شمار می رود که در آن هنرمند پس از طراحی بر روی کاغذی ساده یا رنگین، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص که به آن شفره می گویند از میان کاغذ در آورده و آن را بر زمینه ای به رنگ دیگر می چسباند. معادل قطاعی در زبان انگلیسی Paper cutting است؛ اما با اصطلاحات Paper cuts ، Decoupe work نیز معادل سازی شده است. در هنر قطاعی، هنرمند با قطع کردن و بریدن کاغذ سر و کار دارد به او «قاطع» یا «قطیع» می گفتند.
قطاعی برای کتاب آرایی
با نگاه به برخي از آثار قطاعي لهستان مي توان رگ و ريشه اي از تصويرسازي هايي يافت که گرافيک لهستان را با سبک و سياق خود جهاني کرد و البته جا دارد در اين باره تحقيقات مفصلي صورت گيرد. اما در ايران، قطاعي در خدمت هنر کتاب آرايي و کتاب سازي قرار گرفت. در برخي کتب دست نوشت قديمي صفحات آغازين و پاياني را با نقوشي که از برش هاي کاغذ طراحي شده بود تزيين مي کردند. برخي از قرآن ها و ديوان شاعران نيز با همين نقوش قطاعي، آراسته و آرايش مي شدند. در اين مورد مي توان به يک مجلد از قرآن کريم اشاره کرد که اکنون در کتابخانه «سرکاري رامپور» هندوستان نگهداري مي شود. تمام حرف ها، آيات و سوره هاي اين قرآن از کاغذهاي بريده شده تشکيل شده که روي زمينه سرخ رنگي چسبانده شده اند.
ابزار لازم هنر قطاعی
نخستين ابزار کاغذبرى، خود کاغذ است که مى تواند سفيد يا رنگى باشد. جنس کاغذ نبايد بسيار نازک و يا زياد ضخيم باشد. ابزار ديگر مقراض يا قيچى است. البته بعضى کاغذبران از کاردهاى شفره که در جلدسازى به کار مى رفت، استفاده مى کردند. از قلم هاى فلزى گوناگون نيز با نوک هاى تيز و برنده به اشکال مخصوص، براى بريدن انحناها و يا دايره ها و سوراخ هاى بسيار ريز در اين هنر استفاده مى شود. ابزار ديگر پيش تخته بود که کاغذ روى آن قرار مى گيرد و با فشار دست بر قلم يا ضربه علائم چکش بخش هاى ميانى و گردى ها و منحنى ها بريده مى شود و مقوا نيز براى زمينه کار لازم است تا پس از پايان کار، بريده ها روى آن چسبانده شوند.
کاربرد هنر قطاعی
به دلیل چشم نوازی این آثار در برخی از کتاب های دست نوشت ، چند برگ از آغاز و پایان کتاب را به جای شمسه ، ترنج ، سرلوح و خاتمه با بریده هایی از کاغذهای رنگین می آراستند؛ همانند یک جلد از قرآن کریم که همه حرف ها، آیه ها و سوره هایش از کاغذ بریده و بر زمینه سرخ رنگی چسبانیده شده ، در کتابخانه سرکاری رامپور هندوستان نگاهداری می شود. همچنین برخی از دعاها، حدیث ها، کلمات قصار، شعرهای پندآموز، اسامی پیامبران و امامان را برای پیش دیده داشتن و تبرک ، قطعه کرده و از دیوار اتاق ها می آویختند و یا آن ها را در مرقع ها صحافی کرده ، نگاه می داشتند.
سخن آخر
با وجود این گذشته درخشان، متاسفانه این هنر در ایران منسوخ شد. به این دلیل که از همان آغاز در مقایسه با هنرهای دیگر، به این هنر چندان توجه نشد؛ چرا که هنر کاغذبری را همچون بازی ای کودکانه یا در رده هنرهای دستی توده مردم می شمردند و بزرگان و هنرشناسان زمان، آنچنان که باید از این هنر پشتیبانی و حمایت نکردند. این هنر در برخی از کشورهای اروپایی همچون لهستان و سوئیس با وجود قدمت کم بسیار رونق دارد و حتی در لهستان به عنوان هنر ملی شناخته می شود.
آشنایی با هنر زیبای نقطه کوبی
