اصفهان جاذبه های تاریخی زیادی را در خود جای داده و یکی از پربازدید ترین شهرهای ایران است. تا به حال جاذبه های زیادی از این شهر را معرفی کردیم، این بار به سراغ معروف ترین حمام شهر می رویم: حمام شیخ بهایی، حمامی که در زمان صفوی ساخته شده و راز گرم شدنش آن را به حمامی اسرار آمیز با ویژگی های منحصربفرد تبدیل کرده است. می خواهیم درباره حمام شیخ بهایی در اصفهان حرف بزنیم، در ادامه ساعد نیوز را همراهی کنید.
گرمابه شیخ بهائی، مربوط به دوره صفوی و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۶۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حمام شیخ بهائی معروف ترین حمام شهر اصفهان، توسط شیخ بهائی (م۱۰۳۰ق) در۱۰۲۵ق در دوران زمانداری شاه عباس یکم، طراحی و ساخته شده است. حمامی تاریخی که میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه، نزدیک بقعه درب امام واقع شده است. به واسطه ویژگی منحصربه فرد خود با افسانه ها و داستان های گاهی متناقض آمیخته شده است. این مجموعه بی نظیر در سال ۱۳۹۷ از مالکین اش خریداری و مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
در گذشته حمام های عمومی زیادی ساخته می شد که معماری جذاب و زیبایی داشتند. معماری این حمام ها با توجه به دوره های مختلف تاریخی و سبک معماری هر دوره با هم فرق داشت اما معمولا حمام ها از بخش های مختلفی تشکیل می شدند به طوری که فضای اصلی حمام شامل سه قسمت سربینه (رختکن)، میان در و گرمخانه بود. در بیشتر حمام ها مسیر دسترسی به این فضاها همراه با طراحی های جالبی بوده که زیبایی چشمگیری را به بنا می داد. هر فضا با یک راهرو هشتی از دیگر قسمت ها جدا می شد تا دما و رطوبت هر قسمت کنترل شود. کم کم با پیشرفت و مدرنیته شدن زندگی، حمام ها از حالت عمومی خارج و به حالت شخصی تبدیل شدند به طوری که تعدادی از آن ها امروز به عنوان یک اثر تاریخی به موزه، سفره خانه و … تغییر کاربری داده اند.
تاریخچه حمام شیخ بهایی
حمام شیخ بهایی مانند بسیاری دیگر از آثار ارزشمند اصفهان در دوره صفویه، با دستور شاه عباس اول و در دوره حاکمیت وی ساخته شد. معمار این حمام شگفت انگیز شیخ بهایی است. وی از دانشمندان بزرگ عصر صفویه به شمار می رود و در علوم فلسفه، منطق و ریاضیات تبحر داشت و تالیفاتی در حدود ۸۸ کتاب و رساله از وی برجای مانده است. بسیاری از آثار تاریخی عصر صفوی علاوه بر این حمام، از آثار شیخ هستند. همچنین طراحی شالوده شهر نجف آباد را این معمار دانشمند عصر صفوی صورت داده است.
سیستم گرمایشی حمام شیخ بهایی با تمامی حمام های بازمانده در تاریخ ایران متفاوت است. این شاخصه منحصر به فرد حمام، سبب شده است داستان ها و افسانه های مختلفی در مورد آن شکل بگیرد. این حمام تنها با یک شعله کار می کرد و تمام آب مورد نیاز، فقط با استفاده از آن تک شعله گرم می شد. این شعله امروزه خاموش شده است و برخی علت آن را تخریب قسمتی از حمام توسط برخی از محققان می دانند.
حمام شیخ بهایی در مالکیت افراد مختلفی، در حدود ۳۰ نفر بوده است و هم اکنون مالکیت تمام آن در اختیار میراث فرهنگی اصفهان قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۶۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
معماری حمام شیخ بهایی
معماری حمام شیخ بهایی و ویژگی ها و کارکرد آن شبیه به دیگر حمام های تاریخی است و تنها در نوع آتش خانه و تامین منبع سوخت و نحوه گرم شدن آب تفاوت دارد. از ویژگی های معماری حمام شیخ بهایی، داشتن دو سربینه بزرگ است. یکی از این سربینه ها متعلق به زنان و دیگری متعلق به مردان بوده است. حمام شیخ بهایی، استخر و تعدادی خزینه و آب انبار نیز دارد.
چرا حمام شیخ بهایی با حمام های دیگر متفاوت است؟
حمام های عمومی زیادی در گذشته عماری جذاب و زیبایی داشتند که معماری آنها در هر دوره با دوره دیگر فرق داشت. تنها تفاوت حمام شیخ بهایی با سایر حمام ها نوع معماری آن نیست.معماری کلی حمام به مانند حمام های دیگر ایران است و دو سربینه مردانه و زنانه دارد و در داخل آن استخر، چند خزینه و آب انبار به چشم می خورد. این حمام شاخه های خاصی دارد و با آتش دان و مخزن متفاوت، تبدیل به بنایی با معماری جالب توجه شده است. سیستم گرمایشی این حمام را خاص و متفاوت کرده آن است به طوری که آب خزینه ای آن بدون مصرف انرژی مستقیم گرم می شده و تا همین دوره های پیش آب حمام فقط توسط یک شمع به جوش می آمد البته امروز دیگر این شمع خاموش شده است. سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی محسوب می شود.
بخش های مختلف حمام شیخ بهایی
خوب است بدانید حمام شیخ بهایی، معروف ترین حمام تاریخی در اصفهان است. این حمام هم مثل هر حمام قدیمی دیگر، چند خزینه، استخر و آب انبار دارد. در این حمام دو سربینه ساخته اند. مردها از سربینه بزرگ تر و زن ها از سربینه کوچک تر استفاده می کردند. سربینه همان بخش رخت کن در حمام های قدیمی است. می شود سکوهایی را برای نشستن در اطراف این بخش دید. طاق نماهای سربینه هم زیبایی ویژه ای به فضای حمام داده اند. در بین بخش های مختلف، منبع گرمایشی حمام جایی است که این بنا را از دیگر حمام ها متفاوت می کند.
رازهای پنهان حمام شیخ بهایی
این حمام از نظر ساختاری مثل دیگر حمام های دوره صفویه بود؛ اما شیخ بهایی طوری حمام را طراحی کرد که مخزن آب آن فقط با یک شمع گرم می شد. از هیچ انرژی مستقیم دیگری برای گرم کردن آب حمام استفاده نمی کردند. این روش یکی از جالب ترین دستاوردهای مهندسی و معماری در آن زمان بود. در هیچ کدام از دیگر حمام های قدیمی، نمی توانید این سازوکار را ببینید. به همین خاطر افسانه های مختلفی درباره حمام شیخ بهایی نوشته اند. راز دیگر این حمام روشن ماندن همیشگی شمع بود. در دوره پهلوی محقق ها برای فهمیدن معمای حمام، بخشی از بنا را تخریب کردند. بعضی ها می گویند بعد از این تخریب، شمع حمام خاموش شد. حدود 50 سال است که دیگر این شمع روشن نیست و کسی از این حمام استفاده نمی کند. در زمان قدیم این بنا را به اسم حمام اسرارآمیز می شناختند.
حل معمای گرم ماندن حمام شیخ بهایی با شمع
محقق ها بعد از تحقیق های مداوم به نتیجه هایی رسیدند و دو فرضیه را مطرح کردند. البته هنوز هم شک و تردیدهایی درباره واقعیت ماجرا هست. در زمان تحقیقات فهمیدند که سیستم لوله کشی حمام از جنس سفال بود. این لوله کشی ها آب را از آبریزگاه مسجد جامع تا حمام منتقل می کرد.
گرم شدن حمام شیخ بهایی با سیستم دفع فاضلاب
محقق ها گفتند مکشی طبیعی، گازهای متان و اکسیدهای گوگردی را به شمع خزینه حمام منتقل می کرد. به همین خاطر شمع حمام همیشه روشن می ماند. همچنین این گازها حرارت کافی برای گرم شدن آب حمام را تأمین می کردند. باستان شناس ها به این نتیجه رسیدند گازی که شعله حمام را روشن نگه می داشت، از جمع آوری مواد زائد به وجود می آمد. تعدادی از لوله های فاضلاب شهری در اصفهان در نزدیکی خزینه حمام بود. خانه شیخ بهایی هم در نزدیکی حمام است. در زمان بازسازی خانه، در کنار بنا تنپوشه های سفالی و تعدای چاه پیدا کردند. در آن زمان فاضلاب های شهری را با لوله کشی به این چاه ها منتقل می کردند. گازهای تولیدشده از این مواد زائد را به طرف خزینه حمام می فرستادند. در حال حاضر از این روش در خیلی از کشورها استفاده می کنند و به اسم بیوگاز معروف است.
گرم ماندن حمام شیخ بهایی به دلیل استفاده از طلا
علی اصغر برهمند، رئیس مجمع مخترع ها در مشهد تلاش کرد تا این حمام تاریخی را شبیه سازی کند. او به این نتیجه رسید که منبع آب حمام از طلا بود. رسانایی طلا در بین فلزها خیلی زیاد است. این فلز به راحتی و با حرارت بسیار کم گرم می شود و این گرما را به آب منتقل می کند. این مخترع حمامی با این ویژگی را شبیه سازی کرد؛ اما از فلز مس برای جریان رسانش استفاده کرد. اثر او را ثبت کردند. همچنین در سال های 2006 و 2007 کشور مسکو و سوئیس دو نشان های طلا به او هدیه دادند. سازمان میراث فرهنگی این فرضیه را به طور کامل تأیید نکرد تا سودجوها به دنبال سرقت مخزن حمام نروند. شاید به همین خاطر شیخ بهایی هم راز حمام را مخفی نگه داشت!
گرم ماندن حمام شیخ بهایی با روغن عصارخانه
عصارخانه جماله اصفهان در کنار این حمام تاریخی بود که به شیخ بهایی تعلق داشت. در این عصارخانه از دانه های گیاهی روغن می گرفتند. بعضی از باستان شناس ها معتقدند سوخت حمام از روغن عصارخانه بود؛ اما مدرکی برای اثبات این فرضیه نیست.
بعد از گذشت سال های طولانی بخش های مختلف در حمام رو به تخریب شدن است. به همین خاطر سازمان میراث فرهنگ اصفهان برنامه ای را برای بازسازی این بنا در نظر دارد. مسئول ها می گویند بهتر است حمام و خانه شیخ بهایی را به شکل مجموعه ای گردشگری درست کنند. مرمت حمام را از سال 1399 شروع کرده اند و هنوز کامل نشده است.
حمام شیخ بهایی کجاست؟
حمام شیخ بهایی در خیابان عبدالرزاق اصفهان، کوچه شیخ بهایی و حد فاصل مسجد جامع و هارونیه، در بازار کهنه قرار دارد. این منطقه در مرکز شهر واقع شده است و برای دسترسی به این محدوده می توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید.
آشنایی با زیبایی های محله جلفای اصفهان
