درباره آرامگاه تاریخی خواجه ربیع مشهد چه می دانید؟

مشهد شهری با قدمت و تاریخی است که بناها و مکان های تاریخی زیادی در دل خود جا داده است. اگر شما قصد سفر به مشهد را دارید، دیدن آرامگاه خواجه ربیع را از دست ندهید. آرمگاه های خواجه مراد و خواجه ربیع از جاذبه های زیارتی و زیبای مشهد مقدس هستند. آرامگاه خواجه ربیع مشهد یک بنای تاریخی مربوط به عهد صفویه است که جدا از جنبه معنوی و زیارتی، به خاطر معماری زیبای آن جایگاه ویژه ای دارد. اما قسمت قابل تامل معماری این آرامگاه، کتیبه های خوش نقش فیروزه ای رنگ هستند که در داخل گنبد و ساقه خارجی آن توسط خطاط معروف عصر صفوی، علیرضا عباسی با خط ثلث خطاطی شده اند. بر روی کتیبه ها دو تاریخ 1026 و 1031 ه‍..ق به چشم می خورد که سال های احداث و تزیین بنا را نشان می دهد. در این کتیبه ها که با نام شاه عباس صفوی آغاز شده، آیه 62 سوره مبارک یونس و بخش هایی از خطبه 84 نهج البلاغه نوشته شده است. در بالای یکی از این کتیبه ها این نوشته به چشم می خورد: قال الرضا(ع): «ما حصل لی من القدوم بخراسان الزیاره ربیع بن خثیم» با ما همراه باشید تا در این مقاله شما را با این مقبره، زیبایی های آن و همچنین مسیرهای دسترسی به این آرامگاه، آشنا کنیم.

خواجه ربیع مشهد کجاست؟

در شمال غربی استان خراسان رضوی؛ بزرگراه قائم؛ انتهای بلوار خواجه ربیع، گنبد فیروزه ای رنگ مقبره خواجه ربیع در بین سبزی درختان باغ به چشم می خورد. این مسیر اصلی دسترسی به آرامگاه از سمت جنوب است. دسترسی های دیگر آن شامل معابر فرعی گلشاد و ابوذر می شود. وجود پایانه اتوبوس در نزدیکی این آرامگاه رفت و آمد را به این مکان تاریخی آسان کرده و از آن جا که این منطقه یکی از مناطق پرتردد مشهد به شمار می آید اتوبوس های زیادی از قسمت های مختلف شهر از این پایانه عبور می کنند. مشهد دومین شهر ایران پس از تهران است که به مترو مجهز شد. خط چهار مترو از شهرک شهید بهشتی آغاز و بعد از گذر از حرم امام رضا(ع) به آرامگاه خواجه ربیع مشهد منتهی می شود. با استفاده از مترو به راحتی می توانید در هر نقطه ای از شهر به بازدید این آرامگاه بروید. بنابراین اگر به دنبال مسیری سریع و به دور از ترافیک هستید مترو بهترین گزینه می باشد. مسیر منتهی به آرامگاه نیز یکی از مسیرهای پرتردد تاکسی ها است و مطمئنا برای بازدید از این آرامگاه از نظر حمل و نقل به مشکل برنخواهید خورد. فاصله خواجه ربیع تا حرم: فاصله آرامگاه خواجه ربیع تا حرم مطهر امام رضا (ع) حدود نه کیلومتر است که می توانید با اتوبوس واحد، مترو، تاکسی یا خودروی شخصی به آنجا تردد کنید.

درباره آرامگاه خواجه ربیع

تاریخ پر است از رازهای کشف نشده. یکی از این رازها تردید درباره ویژگی های شخصیت ربیع بن خُثَیم کوفی یا همان «خواجه ربیع» است. شخصیتی که معلوم نیست باید او را به عنوان یکی از هشت زاهد مشهور صدر اسلام و یار امیر مؤمنان (ع) محترم شمرد یا بابت اینکه در برابر دو امام موضعی خنثی و محافظه کارانه گرفت، لایق سرزنش دانست. ماجرا وقتی پیچیده تر خواهد شد که بدانیم بنای تاریخی که در شمال شرقی شهر مشهد به آرامگاه خواجه ربیع شناخته می شود، علاوه بر او، به شخص دیگری هم منسوب است. این دومی از یاران امام صادق (ع) و اگرچه هم نام ربیع بن خثیم است، درباره او هم نمی توان با اطمینان گفت که در بنای نام برده دفن شده است! تاریخ پر از ابهام است و فعلاً بعید است بتوان با قطعیت درباره چنین موضوعاتی نظر داد.

خواجه ربیع که بود ؟ یار امام علی یا دوست امام صادق؟

آرامگاه خواجه ربیع مثل هر اثر تاریخی دیگر یادآور اعصار پیشین است؛ اما در صحن یا باغ های بنا انسان هایی از روزگار ما هم به خاک سپرده شده اند. اساساً این محدوده، آرامستان خواجه ربیع نامیده می شود و همیشه در آنجا می توان با آدم هایی روبه رو شد که به قصد خواندن فاتحه برای رفتگان خود آمده اند. در این میان، علاقه مندان میراث فرهنگی ایران هم دست خالی آرامگاه و پیرامونش را ترک نمی کنند. گفته شده خواجه ربیع زاهدی محترم در زمان حضرت علی (ع) بوده؛ اما برخی هم معتقدند آن که در این بنا دفن شده یار امام ششم است. حتی عده ای تصور کرده اند او از اصحاب امام رضا (ع) بوده! شاید دلیل این تصور نزدیکی آرامگاه به مرکز شهر مشهد و حرم مطهر رضوی باشد، شاید هم قول مشهور حاکی از حضور امام هشتم بر سر خاک خواجه سبب شده برای عده ای این باور پیش بیاید.

آن ربیع بن خثیم مدفون در بنا که مشهورتر از باقی گزینه های احتمالی است، فردی پرهیزکار و ساکن کوفه بوده است. می گویند در جریان جنگ صفین، او که خویشاوند معاویه اما در سپاه امیر مؤمنان بوده، خود را کنار می کشد و با شماری از قاریان به نزد امام (ع) می رود و می خواهد که او را به مأموریتی دیگر بفرستند. این موضع گیری، شماری از دوستداران اهل بیت (ع) را از خواجه رنجانده و البته قول دیگری هم کدورت را پررنگ کرده است. به نظر می رسد احترام و جایگاهی که برای او قائل بوده اند، این انتظار را پدید آورده بوده که در واقعه کربلا به یاری امام حسین (ع) بیاید؛ اما او این کار را نکرد و حتی وقتی خبر شهادت امام (ع) را شنید حاضر به لعن یزیدیان نشد و به گفتن «انا لله و انا الیه راجعون» بسنده کرد! برخی علما تقواپیشگی او را همچون ظاهربینی و تقوای خوارج دانسته اند.

تاریخچه آرامگاه خواجه ربیع

نام خواجه ربیع در تاریخ ربیع بن خثیم، تمیمی، ثوری و کوفی است که از تابعین مشهور عرب در ایران بوده است. ربیع بن خثیم معروف به خواجه ربیع از طایفه بنی اسد و ساکن کوفه بود که از اصحاب پیغمبر و سرداران سپاه حضرت علی (ع) بودند. خواجه ربیع در سال های پایانی عمر خود ساکن شهر نوغان (مرکز ولایت توس در آن زمان) شد و سرانجام در سال 63 هجری قمری یا به روایت دیگر در سال 61 قمری در گذشت که سال وفات او را بین 61 تا 63 هجری قمری تخمین می زنند.

نقل کرده اند امام رضا (ع) هنگام سفر به خراسان در سال های 200 تا 203 هجری قمری قبر خواجه را زیارت کرده اند. سرانجام در دوران صفویه شاه عباس صفوی در اوایل سده 11 قمری با توصیه و مشورت انجام شده از سوی شیخ بهایی دستور احداث مقبره ای باشکوه برای خواجه ربیع را صادر کرد. اکنون این بنای تاریخی که از عصر صفویه پابرجا مانده جزو جاذبه های تاریخی در مشهد به شمار می رود.

آرامگاه خواجه ربیع در یک باغ بزرگ باصفا قرار دارد که مساحت آن بیش از 660 متر است. باغ آرامگاه خواجه ربیع در روستایی به نام «حسین آباد خواجه ربیع» واقع شده است که جزو موقوفات مزار خواجه ربیع محسوب می شود. اکنون اداره باغ و مزار خواجه ربیع بر عهده آستان قدس است، اما پیش از آن متولی خاصی داشته است. در حال حاضر باغ خواجه ربیع جزو قبرستان های مهم مشهد به شمار می رود. همچنین باید اضافه کنیم که فتحعلی قاجار (جد قاجارها) در سال 1139 هجری قمری در همین باغ توسط نادرشاه افشار به قتل رسید. سپس در زیر گند مقبره ی خواجه ربیع مدفون شد و به همین دلیل آرامگاه خواجه ربیع در دوره قاجار نیز از اهمیت زیادی برخوردار بود.

معماری آرامگاه خواجه ربیع

بنای آرامگاه خواجه ربیع در کنار مشخصات تاریخی خود، معماری و تزئیناتی هنرمندانه نیز دارد که چشم بازدیدکنندگان را نوازش می دهد. گنبد مقبره شاید نخستین عنصر برجسته ای باشد که توجه بازدیدکننده بیرونی را جلب می کند. بلندای گنبد ۱۸ متر است و بر روی بنایی هشت ضلعی قرار گرفته که از داخل، چهار ایوان دارد. ورودی اصلی از ایوان بلندی است که دو طاق نمای بالا و پایین را در خود جا داده است. تزيینات و کاشی های رنگارنگ (با رنگ غالب آبی) آرایشی درخور به نمای بیرونی داده و گنبد هم از کاشی های فیروزه ای پوشیده شده است. نقاشی های طلایی رنگ در دیواره داخلی ساختمان و دو کتیبه به خط علیرضا عباسی، خوش نویس بزرگ روزگار شاه عباس و ملقب به شاهنوازخان، در داخل و خارج گنبد که سال ساخت و تزيین بنا بر آن ها نقش بسته (1026 و 1031 هجری قمری)، از دیگر داشته های هنری این ساختمان است.

قبرهای آرامگاه خواجه ربیع

بعید است نام سلسله منفور قاجاریه را نشنیده باشید! حکومتی که آغازش با جنایت های آغا محمدخان بود و تداومش با بی کفایتی شاهانی خوش گذران که دارایی های ایران را به بیگانگان واگذار کردند. البته آغا محمدخان به رغم سنگدلی، خدمت بزرگی به ایران کرد و آن یکپارچه ساختن مملکتی بود که ولایاتش دستخوش درگیری و آشوب حاکمان و شاهزادگان بود. سلطان خون ریز شجاع، خود قربانی بی رحمی دیگران شده و به دستور عادل شاه افشار، مردانگی جسمی اش را در کودکی از او گرفته بودند. جانشینان شاه اخته دستاوردهای او را به شکلی هولناک از کف دادند. یکی از این شاهان، فتحعلی شاه بود که در جنگ با روسیه ناچار شد بخش های پهناوری از ایران یعنی کشورهای ارمنستان، گرجستان، آذربایجان کنونی را به دشمن بسپارد. این شاه بی لیاقت نامش را از جدش فتحعلی خان به ارث برده بود. کالبد جد بزرگ را نزدیک خواجه ربیع دفن کرده اند.

قبرهای مشکوک آرامگاه خواجه ربیع

حواستان باشد که فتحعلی خان قاجار را با فتحعلی شاه اشتباه نگیرید. جد قاجاریه در ساختمان آرامگاه خواجه ربیع در زیر خروارها خاک خوابیده است. او یکی از سران ایل قاجار بود که همچون نادرقلی افشار که بعدها نادرشاه شد، در سپاه شاه تهماسب دوم صفوی خدمت می کرد. در اوضاع نابسامان آن روز، درگیری ها و اختلافاتی میان سرداران وجود داشت که در نتیجه آن، فتحعلی خان به قتل رسید. حالا شما می توانید سنگ قبر مرمر جد یکی از ویرانگرترین سلسله های تاریخ ایران را کمی آن طرف تر از جایی که خواجه ربیع خفته، پیدا کنید. البته متأسفانه معرفی بسزایی از این گور تاریخی نشده است. برای یافتن آن، لازم است وارد بنای آرامگاه خواجه ربیع شوید و به طرف اتاقک نذورات بروید. قسمتی از سنگ قبر کهن فتحعلی خان از زیر دیوارک چوبی اتاق نذورات بیرون زده که با مقداری تأمل و دقت آن را خواهید دید.

مشاهیر آرمیده در آرامستان خواجه ربیع

مشاهیر آرمیده در آرامستان خواجه ربیع محدود به یکی دو نفر نمی شوند. به جز مردم معمولی، افراد سرشناس متعددی در این مکان به خواب طولانی فرو رفته اند. یکی از آن ها دکتر رُش بولوَن، پزشک جراح بلژیکی است. او در سال ۱۳۳۴ به دنبال قراردادی با آستان قدس رضوی برای سه سال به خدمت در بیمارستان امام رضا (ع) مشغول شد. اما این توافق تبدیل شد به 14 سال ریاست بر بخش جراحی بیمارستان. بولوَن بعدها تحت تأثیر آیت الله سید محمدهادی میلانی که معده اش را جراحی کرد، شیعه شد و نامش هم عبدالله. این پزشک غربی برای نخستین بار جراحی نوین را به ایران آورد و شاگردان مطرحی مثل دکتر محمد شاهین فر را آموزش داد. بولوَن در سال 1348 با سکته قلبی جان به جان آفرین تسلیم کرد و در ضلع شرقی آرامستان خواجه ربیع، جایی که به باغ اول موسوم است، بنا به وصیتش «مثل یک مسلمان فقیر» خاک شد.

آشنایی با خانه ی تاریخی کوزه کنانی