تعریف قیم
قیم به کسی گفته می شود که سرپرست و عهده دار امور طفل یتیم و متولی امر شخص محجور است. قیم زمانی برای محجور منصوب می شود که این شخص، ولی قهری یا وصی نداشته باشد. اصولا پسران تا ۱۵ سالگی و دختران تا ۹ سالگی، کودک (صغیر) فرض شده و حق هیچ گونه دخل و تصرف در امور خود اعم از مادی و غیرمادی را ندارند. همچنین، افراد اصولا تا ۱۸ سالگی، سفیه محسوب می شوند و تا رسیدن به این سن، نمی توانند در امور مالی خود تصرف کنند. به همین دلیل پدر یا پدرِ پدر (جد پدری) تا پایان دوران صِغر (یعنی ۹ سال در دختران و ۱۵ سال در پسران) در امور مالی و غیرمالی و نیز تا پایان دوران سَفه (یعنی ۱۸ سال برای تمامی افراد) در امور مالی، عهده دار امور فرزندان هستند و می توانند هرگونه دخل و تصرفی که به مصلحت آنهاست انجام دهند. به پدر و جد پدری، ولی قهری گفته می شود. حال اگر ولی قهری پیش از سنین ذکرشده فوت شود، می تواند شخصی را به عنوان وصی جانشین خود کند. در این صورت، وصی، بعد از مرگ ولی قهری می تواند عمدتا تمامی وظایف او را انجام دهد.
سلسله مراتب انتصاب قیم
همانطور که اشاره کردیم تا زمانی که فرد محجور دارای ولی قهری یعنی پدر یا جد پدری است و تا زمانی که دارای وصی است یعنی جایگزینی برای پدر یا جد پدری او، نیازی به قیم ندارد. بنابراین سلسله مراتب قیم به این شکل است که ابتدا ولی قهری قرار دارد و سپس وصی و درنهایت قیم. با این وجود تنها درصورتی که فرد محجور ولی قهری نداشته باشد و پس از آن وصی هم نداشته باشد، دادگاه شخصی را به عنوان قیم آن انتخاب می کند که در غیاب ولی قهری و وصی بتواند عهده دار امور فرد محجور باشد. البته در برخی شرایط ممکن است فرد محجور در سن ۱۸ سالگی خود عهده دار امور مالی و غیر مالی اش شود اما چندین سال بعد به دلیل عارضه ای دچار مشکل جنون شده و مجدداً در زمره افراد محجور قرار بگیرد. در چنین شرایطی به این دلیل که دوران عهده دار شدن امور مالی و غیر مالی فرد توسط ولی قهری او پایان یافته است و او وصی هم ندارد، دادگاه یک فرد را به عنوان قیم برای او تعیین می کند. توجه داشته باشید که تعیین قیم وابسته به حکم مستقیم قانون نیست بلکه درصورتی که فرد هیچ ولی قهری و وصی نداشته باشد، دادگاه شخصی را به عنوان قیم برای او تعیین می کند. لازم است بدانید که هرگونه کوتاهی قیم در انجام امور و تکالیفی که نسبت به فرد محجور دارد، مجازات سنگینی را برای او به دنبال دارد.
قیم چه شرایطی برای قیمومیت دارد؟
- طبق قوانین اسلامی اگر برای طفل صغیری که مسلمان است قیم انتخاب می شود، باید قیم وی نیز مسلمان باشد؛ زیرا کفار نمی توانند قیم یک فرد مسلمان شوند.
- قیم باید عاقل، بالغ، بصیر و آگاه به مورد مد نظر باشد،
- قیم باید دارای اهلیت کامل و شایستگی اخلاقی و قابل اعتماد باشد،
- اشخاص ذیل صلاحیت قیمومیت ندارند و نمی توانند آن را عهده دار شوند:
- کسانی که خود تحت ولایت یا قیمومت هستند.
- کسانی که به علت ارتکاب جنایت یا یکی از جنحه های ذیل به موجب حکم قطعی محکوم شده باشند: سرقت- خیانت در امانت- کلاهبرداری- اختلاس- هتک ناموس یا منافیات عفت- جنحه نسبت به اطفال- ورشکستگی به تقصیر.
- کسانی که حکم ورشکستگی آنها صادر و هنوز عمل ورشکستگی آنها تصفیه نشده است.
- کسانی که معروف به فساد اخلاق باشند.
- کسی که خود یا اقربای طبقه اول او دعوایی بر محجور داشته باشد.
- خویشاوندان در صورتی که صلاحیت برای قیم شدن داشته باشند، بر دیگران مقدم خواهند بود و دادگاه یک یا چند نفر از آنان را به سمت قیمومت معین خواهد کرد، در میان خویشان محجور، پدر یا مادر او مادام که شوهر ندارد، با داشتن صلاحیت بر دیگران مقدم است؛ و نیز در صورت محجور شدن زن، شوهر زن با داشتن صلاحیت برای قیمومت بر دیگران مقدم است.
لزوم اجازه شوهر برای قیمومت زن
به موجب ماده ۱۲۳۳ قانون مدنی، زن نمی تواند بدون اجازه شوهر سمت قیمومت را قبول کند. همچنین هرگاه زن مجردی ولو مادر مولی علیه که به عنوان قیم تعیین شده است ازدواج کند باید مراتب را ظرف یک ماه از تاریخ انعقاد عقد به دادستان حوزه اقامت خود یا نماینده وی اطلاع دهد. منظور از مولی علیه کسی است که برای وی سرپرست تعیین شده است. در این صورت مقامات مذکور می توانند با رعایت وضعیت جدید آن زن تقاضای قیم جدید و یا ضمیمه نمودن ناظر به وی را کنند؛ بنابراین دادگاه این اختیار را دارد که زن را بدون ضمیمه نمودن ناظر در سمت خود ابقاء کند.
وظایف قیم
طبق قانون، قیم می تواند در اموال منقول دخل و تصرف داشته باشد اما نسبت به اموال غیرمنقول باید با اجازه دادستان در آن دخل و تصرف کند. هنگامی که فرد صغیر به سن بلوغ برسد، تمامی اموال از قبیل منقول و غیرنقول به او تعلق می گیرد و اگر در خصوص عملكرد قیم خود شكایتی داشته باشد، مبنی بر اینكه وی مصلحت را رعایت نكرده است، می تواند به مراجع قانونی شكایت کند؛ اما در چنین شرایطی قیم نیز با ارایه مداركی می تواند ادعا كند كه در نگهداری از اموال، مصلحت را رعایت كرده است. ماده 1235 قانون مدنی مقرر می کند: مواظبت شخص مولی علیه و نمایندگی قانونی او در همه امور مربوطه به اموال و حقوق مالی او با قیم است.
