سبک ها، ابزار و مراحل هنر قلم زنی

قلمزنی و هنرهای دیگر از این دست تنها فعالیت انسان مسلط و یا صنعتگر و ابزارساز در به کار بردن قلم و چکش بر روی قطعه یا ظرف فلزی نیست بلکه بر گرفته از شوق و دیگر وجوح تمایز انسانی در بکارگیری تعمق و تعمل وی می باشد. انسانی باهوش و زیرک که با جوهرذکاوت دست به مکاشفه ای عمیق در طبیعت و مخلوقات می زند و به تکاپویی بر می خیزد که موجب بروز و تبلور حرکتی انفعالی خودآگاه به نام خلق اثر هنری که آمیخته ای از شعف ناخودآگاه فطری در بطن و ابزار و ادوات و مواد و مصالح در جهان مادی است می گردد.

از کهن ترین روزگار تاکنون همواره هنر و ادبیات با هم در ارتباط بوده و تاثيرت بسیاری روی هم گذاشته اند و هنر همیشه نیازمند حامی بوده است. بدین معنی که هر زمان که دولت ها صاحب قدرت بوده و در اداره مملکت خویش توانمند بوده اند، هنر نیز جانی تازه یافته و هنرمندان به تکثیر آثار زیبا و نفیس خویش پرداخته اند. اما هر زمان که هنرمند گرسنه بوده و شرایط مالی خوبی نداشته هنر را رها کرده و به سراغ تکه نانی برای شکم گرسنه خانواده اش شتافته است.

همچنان که دولت ها هنگام قدرت به زرق و برق و شکوه و جلال کاخ های خود پرداخته و هنرمندان را از سراسر سرزمین در پایتخت گردهم آورده تا طرحی نو براندازند.

سبک های قلم زنی

دو سبک اصلی در قلمزنی ایران مطرح است که عبارتند از سبک تبریز و سبک اصفهان. در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همن سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمیق تر می باشد. قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا می باشد که به نام های قلم ریز و فلم زنی برجسته شهرت دارد. قلم زنی برجسته دارای برجستگی های عمیقتری می باشد و حالتی سه بعدی را ایجاد می نماید. این گونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می گردد.

ابزار قلم زنی

• تسمه خط کشی
• چکش قلم زنی
• پرگار
• قلم لم پرداز- قلم نیم رو- قلم گرسواد- قلم گر سوم- قلم بادومی – و قلم های بدون آج مانند :قلم سنبه- قلم گیری- قلم نیم بر کلفت – قلم نیم رو- قلم یک تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع- قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبک کاری و قلم تیزبر

مراحل قلم زنی

• قیر ریزی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیر ریزی کرد وسپس طرح را روی کار انتقال داد و آن گاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.

• انتقال طرح

وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلة اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود.

• شیوه در دست گرفتن چکش

​​​​​​​بعد از این که هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.

• شیوه در دست گرفتن قلم

​​​​​​​روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می دهند. از انگشت کوچک برای تکیه گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می شود.

• انتخاب سبک قلمزنی

اجرا و کار قلمزنی به شیوه های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می شود.

• جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری

​​​​​​​به منظور جدا کردن قیر از بوم های فلزی تخت قیر را سرد می کنند و می شکنند. اما در بوم های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می دهند و جدا می کنند.

• پرداخت کردن

​​​​​​​گفتنی است بعد از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می شود.

دقت داشته باشید که در این مرحله نکات ایمنی را رعایت نمایید. حتما اسید باید رقیق باشد به نحوی که موجب خوردگی شیء نگردد. هم چنین می بایست از دستکش و ابزارهایی بهره جست که آسیبی به دست وارد نیاید.

در قالیبافی چه نقشه هایی استفاده می شود؟