سنجش تراکم استخوان (به انگلیسی: Bone Mineral Densitometry) یا به اختصار BMD روش متداول برای سنجش مقدار تراکم استخوان های بدن است. در این روش که مقدار وزن مواد معدنی استخوان رادر هر سانتی متر مربع اندازه می گیرند یک معیار نسبی از مواد معدنی استخوان را بدست می دهد ولی چگالی واقعی استخوان سنجیده نمی شود. کاربرد بالینی آن برای اندازه گیری غیر مستقیم از مقدار پوکی استخوان بیمار می باشد.
تست تراکم استخوان چیست؟
انسان بالغ ۲۰۶ استخوان در بدن خود دارد. این استخوان ها برای حرکت، محافظت از اندام های حیاتی و ذخیره مواد معدنی ضروری اند. برای انجام وظایف خود نیز به تراکم نیاز دارند. حدود ۹۰ درصد از حجم استخوان هر فرد از ماده خارج سلولی ساخته شده است که بخش سخت آن را تشکیل می دهد. این ماده خارج سلولی دو بخش آلی و معدنی دارد. ۱۰ درصد از استخوان فرد نیز از سلول های استخوانی تشکیل شده است. این سلول های استخوانی ماده خارج سلولی را تولید می کنند و مسئول کنترل عبور مواد معدنی از استخوان هستند.
استخوان ها حجم زیادی از مواد معدنی بدن را در خود نگه می دارند. حدود ۹۹ درصد از ذخیره کلسیم بدن، ۸۵ درصد از ذخیره فسفر بدن و ۶۰ تا ۴۰ درصد از ذخیره منیزیم و سدیم بدن در استخوان ها نگهداری می شود. بیماری، مصرف داروها، افزایش سن ممکن است باعث کاهش تراکم استخوان شوند. هنگامی که تراکم استخوان کاهش بیابد، احتمال شکستگی و ابتلا به پوکی استخوان نیز بیشتر می شود. برای تشخیص این شرایط ها می توان از تست تراکم استخوان استفاده کرد.
کاربرد سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری
- بروز شکستگی بعد از یک ضربه خفیف
- ایجاد قوز در کمر که معمولا به علت شکستگیهای مکرر می باشد
- مصرف کورتون به مدت طولانی
- بروز یائسگی زودرس
- آمنوره یا قطع پریودهای قاعدگی قبل از یائسگی
- وجود بیماریهای استخوان مانند روماتیسم مفصلی یا سلیاک
- کم بودن شدید وزن بصورتی که BMI کمتر از 19 باشد .
چه زمانی تست تراکم استخوان انجام می شود؟
با اینکه پوکی استخوان در زنان مسن شایع تر است، مردان نیز به آن مبتلا می شوند. فارغ از سن یا جنس شما، پزشکتان به دلایل زیر تست تراکم استخوان را برای شما تجویز می کند:
- کاهش قد:افرادی که حداقل ۴ سانت از قدشان کم شود، ممکن است بر اثر فشردگی دچار ترک در ستون فقرات خود شوند. از دلایل اصلی این پدیده پوکی استخوان است.
- شکستن استخوان:شکستگی بر اثر شکنندگی هنگامی رخ می دهد که استخوان به اندازه ای شکننده می شود که آسان تر از حد انتظار می شکند. این نوع شکستگی ممکن است بر اثر یک سرفه یا عطسه قوی نیز رخ دهد.
- مصرف بعضی داروها:استفاده طولانی مدت از داروهای استروئیدی، مانند پردنیزون، با بازسازی استخوان تداخل ایجاد می کند. این امر باعث بروز پوکی استخوان می شود.
- کاهش شدید هورمون ها:علاوه بر کاهش طبیعی هورمون ها پس از یائسگی، ممکن است استروژن زنان پس از درمان بعضی سرطان ها نیز افت کند. همچنین، بعضی درمان ها برای سرطان پروستات نیز باعث کاهش سطح تستوسترون در مردان می شود. کاهش این هورمون های جنسی ضعف استخوان ها را به همراه دارد.
مراحل تشخیص پوکی استخوان توسط پزشک روماتولوژی
تشخیص پوکی استخوان از زمانی که برای اولین بار به پزشک مراجعه می کنید، تا زمانی که آزمایش تراکم استخوان می دهید و به طور قطعی مشخص می شود که آیا پوکی استخوان دارید یا نه، چندین مرحله دارد. در ادامه هر یک از این مراحل را بررسی می کنیم.
- بررسی سوابق پزشکی. پزشک برای تشخیص بهتر باید اطلاعاتی درباره شما کسب کند. این اطلاعات شامل سابقه خانوادگی در ابتلا به پوکی استخوان، اطلاعاتی در مورد سبک زندگی شما مانند رژیم غذایی، عادات غذایی، میزان تحرکات روزانه و عادات دارویی، همچنین اطلاعاتی درباره سوابق پزشکی و داروهایی که مصرف می کنید یا در گذشته مصرف می کردید و بروز علائم پوکی استخوان مانند شکستگی یا تغییر در فرم ستون فقرات، هستند.
- تست های فیزیکی. در این مرحله اولین کاری که پزشک انجام می دهد، اندازه گیری قد شما است. همانطور که می دانید کاهش اندازه قد یکی از علائم ابتلا به پوکی استخوان می باشد. سپس ممکن است آزمایش های دیگری مانند مشاهده نحوه نشستن و برخاستن بدون کمک دست را انجام دهد.
- آزمایش خون و اوره. عملکرد غیر طبیعی بعضی از ارگان های بدن مانند تیروئید، ممکن است باعث بروز پوکی استخوان شوند. یکی از آزمایشات مهمی که پزشکان برای تشخیص بهتر وضعیت استخوان ها توصیه می کنند، آزمایش تیروئید است. موارد دیگری که مهم هستند و ممکن است در تشخیص پزشک تاثیر گزار باشند، سطح ویتامین D، میزان کلسیم و سطح تستسترون خون در مردان است که برای مشخص شدن میزان آن ها آزمایشاتی تجویز می شود.
- آزمایش دانسیته استخوان. اگر پزشک پس از بررسی موارد بالا، تشخیص دهد که احتمال پوکی استخوان در شما وجود دارد، آزمایش تراکم استخوان را تجویز می کند. یکی از رایج ترین روش های آزمایش تراکم استخوان، اسکن DEXA است.
آزمایش تراکم استخوان
برای آزمایش تراکم استخوان روش های مختلفی وجود دارد که رایج ترین آن ها روش DEXA است. DEXA مخفف عبارت Dual Energy X-ray Absorptiometry است و هدف از انجام آن، اندازه گیری مقدار و تراکم مواد معدنی استخوان است. طبق آزمایشات متعددی که انجام شده است، روش DEXA بیشترین میزان صحت و دقت را دارد. در این روش از اشعه ایکس برای اندازه گیری مقدار کلسیم و مواد معدنی استخوان استفاده می شود.
در این روش از دو منبع، اشعه ایکس به استخوانی که قصد سنجش تراکم آن را دارید، ارسال می شود. مقداری از این اشعه ها توسط استخوان جذب می شوند و مقداری از آن ها از استخوان عبور کرده و از سمت دیگر خارج می شوند و توسط یک گیرنده جذب می گردند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که هرچه تراکم استخوان بیشتر باشد، مقدار بیشتری از اشعه ایکس جذب می شود و مقدار اشعه کمتری جذب گیرنده می شود.برای آزمایش تراکم استخوان روش های مختلفی وجود دارد که رایج ترین آن ها روش DEXA است.
اشعه دریافتی توسط گیرنده یا دیتکتور Detector، به یک کامپیوتر رفته و تجزیه و تحلیل می شود. نتایج حاصل از آزمایش تراکم استخوان به روش DEXA دارای دو پارامتر است: پارامتر T و پارامتر Z. در پارامتر T جرم استخوان یک فرد با جرم استخوان فرد دیگری با جنسیت یکسان مقایسه می شود. اعداد این پارامتر به صورت زیر تجزیه و تحلیل می شوند:
- اگر مقدار T بزرگتر از ۱- باشد: نشان دهنده جرم نرمال است.
- اگر مقدار T بین ۱- تا ۵/۲- منفی باشد: یعنی جرم استخوان کم است و فرد مستعد ابتلا به پوکی استخوان است.
- اگر مقدار T از ۵/۲- کمتر باشد: نشان دهنده این است که بیمار به پوکی استخوان مبتلا است.
در پارامتر Z تراکم مواد معدنی استخوان یک فرد، با فردی با جنسیت، سن و فرم بدن یکسان مقایسه می شود. در این مورد اگر مقدار Z کمتر از ۲- باشد، نشان دهنده این است که مواردی غیر از بالا رفتن سن، باعث کاهش تراکم مواد معدنی استخوان شده است. در این صورت احتمالا پزشک، انجام آزمایشات دیگری را تجویز می کند.
خطرات و مضرات آزمایش تراکم استخوان
در آزمایش تراکم استخوان به روش DEXA، هیچ دردی در فرد احساس نمی شود. هرچند که مقدار کمی تابش رادیو اکتیو در این روش وجود دارد، اما مقدار آن در این آزمایش حدود یک دهم مقدار آن در روش تصویر برداری با اشعه ایکس به روش سنتی است. انجام این آزمایش برای زنان باردار توصیه نمی شود.
نکات مهم قبل از انجام آزمایش تراکم استخوان
لازم است قبل از انجام آزمایش تراکم استخوان مواردی را به منظور افزایش دقت و صحت آزمایش، رعایت کنید. این موارد عبارتند از:
- از ۲۴ ساعت قبل از انجام آزمایش، از مصرف مکمل ها و مواد غذایی دارای کلسیم خودداری کند.
- طی ۷ روز قبل از آزمایش تراکم استخوان، نباید از تزریق باریوم یا رنگ کنتراست برای انجام سی تی اسکن استفاده کرده باشید. رنگ کنتراست ممکن است در انجام این آزمایش اختلال ایجاد کند.
- باید در زمان انجام آزمایش تراکم استخوان، لباس های گشاد و راحت و فاقد زیپ، بند فلزی و دکمه به تن داشته باشید.
- در صورتی که باردارید یا مشکوک به بارداری هستید، حتما پزشک را مطلع کند.
- هرگز وسایل فلزی مانند کلید یا سکه به همراه نداشته باشد.
- لازم است قبل از انجام آزمایش، از اعتبار دفترچه بیمه اطمینان حاصل کنید.
- هرگونه بیماری یا مصرف داروهای خاص را به پزشک معالج اطلاع دهید.
- توصیه می شود قبل از انجام آزمایش استحمام کنید.
آزمایش تراکم استخوان در چه قسمت هایی از بدن انجام می شود؟
آزمایش تراکم استخوان در قسمت های مختلف بدن قابل انجام است. قسمت هایی از بدن که به عنوان محل های استاندارد برای انجام آزمایش تراکم استخوان مشخص شده اند، شامل ستون فقرات کمری، گردن، استخوان ران هستند. البته امروزه آزمایش تراکم استخوان از مچ دست و ساعد نیز انجام می شود. این دو محل برای بیماران مبتلا به روماتیسم که به علل مختلف دچار شکستگی های مکرر مچ دست می شوند، بسیار کارآمد است.
چند وقت یک بار باید آزمایش تراکم استخوان انجام داد؟
اگر مبتلا به پوکی استخوان هستید و تحت درمان این بیماری، داروهای خاصی مصرف می کنید، ممکن است پزشک معالجتان از شما بخواهد سالی یک بار این آزمایش را انجام دهید تا میزان تاثیر داروها در تراکم استخوان هایتان بررسی شود.
منظور از بیماری قوز کمر یا کیفوز چیست؟
