شب یلدا در کردستان
شب یلدا را در کردستان «شه و چله» (شب چله) یا «شه و زمسان» (شب زمستان) می نامند. شبی که پیش از فرارسیدن اش، هیجان و شور خاصی را در میان مردم برمی انگیزد.
اصلی ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است به صورتی که معمولاً یک هفته قبل آن مشخص می شود که شب چله این سال در خانه چه کسی جمع شوند.
در خانواده هایی که پدر، در قید حیات باشد معمولاً فرزندان با عروس ها و دامادها شب چله را در آنجا می گذرانند. اما چون خانواده پدرخانوم پدر شوهر مطرح است معمولاً نوبت را رعایت می نمایند. اما به هر صورت که باشد اصل بر جمع شدن چند خانواده در کنار هم است.
برگزاری مراسم یلدا، آیینی خانوادگی است و گردهمایی ها به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می شود، بی گمان برای جوانان نسل امروز کرسی گذاشتن، کنار یا دور کرسی نشستن نیاز به توضیح و توصیف دارد.
در زمستانها، استفاده از کرسی برای گرم کردن خانه و دور کرسی نشینی معمولا از شب یلدا، نخستین شب زمستان، شروع می شد و تا پایان چله بزرگ - و در برخی خانواده ها تا پایان چله کوچک - ادامه داشت. اعضای خانواده از کوچک و بزرگ، دور کرسی، که روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می نشستند.
مردمان این دیار که به خونگرمی و میهمان نوازی معروف هستند یکی از آیین های سنتی آن ها جمع شدن کنار یکدیگر و در منزل بزرگ فامیل بوده و در «شه و چله» همه اقوام و فامیل، تمامی عروس ها، دامادها، دختر و پسر همه در خانه بزرگتر ها دور هم جمع می شوند و پس از صرف شام برنامه های شب چله و بازی های قدیمی همانند «گوروا بازی» را اجرا می کنند و با شادی و سرور به سپری کردن یک شب برفی طولانی با شنیدن قصه ها و حرف های شنیدنی و سرگذشت بزرگتر ها می پردازند.
درتدارکات این «جشن» سنندجی ها چندماه قبل از شب چله، خربزه های کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه می شود رادرتفاله سرکه می اندازندتا برای این شب «کالک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی ترین موارد سفره است، را داشته باشند. همچنین چندماه قبل از زمستان، خوشه های انگور را در زیر زمین یا در سایه نخ کرده واز سقف آویزان می کنند که به آن «آنو» می گویند.
غذای این شب عموما دلمه برگ مو وکلم است که گوشت را لابه لای آن می گذارند. سفره شب چله علاوه بردلمه، شامل رب انار و شیره انگور، دوغ، ماست روغن وکره محلی، پیاز وخربزه ترش است. بعداز صرف شام «کالک ترش» را قاچ کرده و میل می کنند.
بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه ترش، هضم غذا را آسان نموده وباعث می شود بقیه شب نیزبتوان از تنقلات متنوع ومیوه های رنگارنگ شب چله نیز استفاده کرد. لازم به ذکر است آب داخل خربزه را نیز که مزه ترش وشیرین می دهدجداگانه در ظرفی ریخته وتقسیم می کنند.
در کردستان، در هر محله ای اگر خانواده هایی وجود داشته باشند که استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایش شام برده می شود.
هم چنین چون در بازار کالَک تورش به تعداد کافی نیست و معمولاً گران است، اگر زن منزل، در همسایگی یا در فامیل بداند زن حامله ای وجود دارد، حتماً از آن خربزه ترش برایش خواهد برد. هم چنین در این شب اگر همسایه ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده اند به همدیگر می دهند که به آن «کاسه هاوسا» می گویند.
در گذشته قبل از خوردن یا بعد از صرف آن، بزرگان فامیل داستان ها، متل ها و افسانه های قدیمی تعریف می کردند. امروزه در روستاها، حکایت گویی هم چنان پابرجا مانده و پدربزرگ ها و مادربزرگ ها داستان هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می کنند. هم چنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
سپس نوبت به خوردن تنقلات و خشکبار می رسد. انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته ی زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، توت خشک، تخمه بو داده کدو، و هم چنین گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله های کوچکی درآمده از جمله خشکبارهای شب چله است.
اما میوه های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و «آنو» می شود از ضروریات شب چله است. در برخی از خانواده ها برای خوردن میوه های شب چله سفره می اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است. هندوانه از جمله میوه هایی است که حتماً باید سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسیده معمولاً هندوانه های خوبی از آب درنمی آیند.
غذای مخصوص شب یلدا در کردستان
«کاله ک تورش» را می توان یکی از اصلی ترین مواد غذایی حاضر روی سفره های شب یلدا در کردستان دانست. خربزه هایی که از چندین ماه گذشته درون تفاله سرکه انداخته شده تا برای شب یلدا آماده شود. همچنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان می کنند که به آن «ئه نوو» می گویند.
غذای این شب عموماً دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را میان آن قرار می دهند. سفره شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شیره انگور، دوغ، ماست، روغن و کره محلی، پیاز و خربزه ترش است.
امروزه در کنار دلمه برگ مو و کلم، دولمه فلفل سبز و بادمجان نیز تهیه می شود. بعد از صرف شام، کالَک ترش را قاچ کرده و میل می کنند. بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه ترش، هضم غذا را آسان کرده و باعث می شود بقیه شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه های رنگارنگ شب چله نیز استفاده کرد.
در کردستان، در هر محله ای اگر خانواده هایی وجود داشته باشند که استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایش شام برده می شود.
هم چنین چون در بازار کاله ک تورش به تعداد کافی وجود ندارد و یا معمولاً گران است، اگر زن منزل در همسایگی یا در فامیل بداند زن بارداری وجود دارد، حتماً از آن خربزه ترش برایش خواهد برد. هم چنین در این شب اگر همسایه ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده اند به یکدیگر می دهند که به آن «کاسه هاوسا» می گویند.
در گذشته قبل از خوردن یا بعد از صرف آن، بزرگان فامیل داستان ها، مثل ها و افسانه های قدیمی به جای مانده از گذشته را برای نسل فعلی بازگو می کنند. امروزه در روستاها، حکایت گویی هم چنان پابرجا مانده و پدربزرگ ها و مادربزرگ ها داستان هایی مانند «خاتون زه م هه ریر» را برای نوه هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می کنند. هم چنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده اما در حال حاضر متاسفانه این موضوعات تقریبا به دست فراموشی سپرده شده است.
خوردن تنقلات و خشکبار مرحله بعدی است. انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، توت خشک، هسته زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، تخمه بو داده کدو و گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله های کوچکی درآمده از جمله خشکبارهای شب چله است.
اما میوه های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و «ئه نوو» می شود از ضروریات شب چله است. در بسیاری از خانواده ها برای خوردن میوه های شب چله سفره می اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است. هندوانه از جمله میوه هایی است که حتماً باید سر سفره باشد. خوردن هندوانه به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرما و پیشوازی از زمستان است و در اعتقادات محلی خوردن آن را در این شب باعث قوی تر شدن بدن در مقابل بیماری های زمستان می دانند.
آشنایی با آداب و رسوم استان البرز در شب یلدا
