خانواده و اعضای آن
خانواده نخست از زن و مردی که در سایه ازدواج مشروع با هم پیوند برقرار کرده اند تشکیل می شود. سازمان آن در وضع محدود که جلوه آن را در جوامع صنعتی میبینیم شامل: همسران و فرزندان است که با مشارکت هم به سوی مقصد و منافعی به پیش می روند. در شرایط گسترده خانواده شامل همسران و فرزندان و خویشان و بستگان از عمو و عمه، دایی و خاله، نوه ها و نبیره هاست، حتی در برخی از مناطق جهان چون تونس، در مواردی به خانواده هایی بر می خوریم که علاوه بر همسران و فرزندان و خویشاوندان شامل همسایه ها هم می شوند که همه در مجموعه ای از بناها و یا چادرها به صورت مشترک زندگی می کنند. و البته این امر شگفت انگیز نیست از آن بابت که قبایل از دیدی خانواده ها هستند و برخی از آنها چنان درون گروهی می اندیشند که حتی ازدواج بین اعضای قبیله را حرام می شمارند. گستردگی خانواده در جوامع مختلف جهان فرق می کند، در برخی از جوامع خانواده تک نفری است ( آمریکا ) و در نزد برخی از قبایل و جوامع اولیه عده آن تا صد نفر هم دیده می شود که هر کدام به تناسب امکانات مسئولیتی را بر عهده دارند ولی از نظر کلی تحت تکفل رئیس خانواده اند. در همه جوامع عناصر سازنده خانواده، یعنی زن و مرد براساس قراردادی شرعی یا عرفی کنار هم می آیند این ترکیب با ولادت فرزندان غنی تر و قوی تر و تدریجاً پیچیده تر می شود. نوع و نحوه کشش ها به گونه ای است که حیات خانوادگی را تداوم می بخشد و سبب انس و الفت و اغلب ارتباط بین اعضاء می شود.
وظایف و کارکرد خانواده
خانواده عهده دار وظایف مهم و فوق العاده ای است که اهم آنها عبارت اند از:
- ارضاء و اقناع سائقه جنسی به صورت مشروع و براساس ضوابط مورد تأیید
- تولید نسل و ابقای آن از طریق تولید مثل
- پرورش نسل و مراقبت از آن به خاطر حفظش از خطرات گوناگون
- صمیمیت و نزدیکی شدید با اعضا و همرنگی و همدلی و تعاون و تعاضد
- تکمیل و تکامل و ایجاد زمینه امن و آسایش در یکدیگر به گونه ای که امکان عبادت خدا و موجبات رشد از هر حیث فراهم گردد.
اصولاً ازدواج این وظیفه را عهده دار است، بین دو تن که هیچگونه رابطه ای با هم ندارند انس و الفتی ایجاد کند که یار و غمخوار هم و محرم راز یکدیگر گردند. در قبال رنج ها و مزاحمت ها از یکدیگر حمایت نمایند، حیات خودشان را براساس ضوابط استواری نظام دهند و به کمک همدیگر موجبات رشد خود و اجتماع را فراهم آورند.
روابط اعضای خانواده
بر این اساس بدیهی است که روابط اعضای خانواده نسبت به هم بر مبنای صمیمیت، فداکاری و گذشت باشد. طرفین براساس صفات عالیه انسانی راه سازگاری با یکدیگر را در پیش گیرند و حتی در مواردی همسر خود را بر خویشتن مقدم دارند. در خانواده مسئله همزیستی مطرح است و این همزیستی در یک سو بین زن و شوهر است، از سوی دیگر بین والدین و فرزندان، و در جهت سو بین برادران و خواهران و این هر سه بر اساس ضوابطی است که تعالیم مذهب و یا مکتب مورد قبولی آن را مورد توجه قرار داده باشد. ظاهراً روابط صمیمانه زن و شوهر براساس سائقه جنسی خود را نشان می دهد. ولی اگر نیکو تأمل شود، به ویژه پس از چند سال زندگی در می یابیم که این انگیزه تحت الشعاع انس و الفت و همدمی طرفین قرار می گیرد، آن چنان که حتی توانایی های جنسی از بین می رود ولی روابط هم چنان با صفا و با صمیمیتی بیشتر باقی می ماند. دامنه این گونه روابط بعدها فرزندان را هم در بر می گیرد به گونه ای که پدران و مادران حاضر می شوند هستی خود را فدای فرزند کنند و از جان و مال خود بدون هیچگونه منّت و چشمداشتی در راه او مایه بگذارند.
اهمیت حقوق خانواده
قواعد موضوع حقوق خانواده در نظام های مختلف حقوقی از اهمیت به سزایی برخوردار است تا آنجا که در قوانین کشورهای مختلف مقرراتی پیش بینی شده است که به موجب آن اتباع هر کشور حتی اگر در کشور دیگری اقامت داشته باشند ملزم به رعایت مقررات کشور متبوع خود هستند. متقابلاً به اتباع دیگر کشورها نیز اجازه داده می شود که از قوانین کشور متبوع خود پیروی کنند. ویژگی مهم قواعد حقوق خانواده امری بودن (الزام آور بودن) بسیاری از این قواعد است به نحوی که طرفین ( زن و شوهر ) نمی توانند بر خلاف آن توافق کنند. به عنوان مثال قواعد مربوط به اجباری بودن ثبت ازدواج و طلاق و ممنوعیت طلاق بدون اجازه دادگاه را می توان از جمله مهمترین قواعد امری حقوق خانواده دانست. البته در برخی دیگر از قواعد مانند مقررات مربوط به تعیین میزان مهریه و تعیین محل سکونت، به طرفین اجازه توافق خصوصی داده شده است.
ابعاد حقوق خانواده
تامین حقوق خانواده مستلزم توجه به دو بعد اساسی است :
اول آنکه جامعه و دولت انتظاراتی را که خانواده برای توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی دارد تعیین کنند تا از این طریق خانواده ها را برای انجام وظایف مهمی که بر عهده دارند راهنمایی نماید و از طرف دیگر مقررات خانواده ها را برای انجام آنچه به خانواده محول گردیده است بررسی کند تا اگر در مواردی خانواده احتیاج به کمک و مساعدت دارد تقویت و حمایت شود .
دوم آنکه روابط افراد خانواده را با یکدیگر طوری منظم نماید که همواره حسن تفاهم بر محیط خانواده حکم فرما باشد و خانواده کانونی از مهر والفت گردد و در این کانون هریک از اعضای خانواده بتواند را برای انجام وظایف اجتماعی خود را آماده سازد.
در خانواده مسائل مختلفی مطرح می باشد که براساس قوانین حقوقی و شرعی در مورد هر یک از آنها حقوق مشخص وجود دارد .اهم این مسائل عبارتند از
- ازدواج
- شرایط نکاح
- آثار مالی و غیر مالی نکاح
- امتیازات زن در خانواده
- حقوق و تکالیف زن و شوهر
- تمکین
- نفقه
- مهریه
- فسخ نکاح
- طلاق
حقوق خانواده در آیینه اسناد حقوقی بین المللی و داخلی
کلیه قانونگذاران و اندیشمندان در عرصه های داخلی و بین المللی نیز به دلیل توجهی که به حمایت از حقوق خانواده داشته اند، به انتظاراتی که خانواده به منظور انجام بهینه وظایف خویش از دولت و قانونگذاران دارد احترام گذارده اند و با تنظیم قوانین، مصوبات و آیین نامه ها در فضای حقوق داخلی و تدوین میثاق نامه ها و پیمان ها در نظام حقوقی بین المللی، در جهت ایجاد شرایط مناسب و بسترسازی مساعد جهت رشد و توسعه خانواده های کارآمد کوشیده اند.
شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد
ماده ۱۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر ضمن اشاره به اصل منع تبعیض میان زن و مرد به هنگام تشکیل و در طول حیات خانواده و ضرورت وجود رضایت آزادانه زن و مرد بر ازدواج، در بند ۳ تصریح می کند:
- خانواده عنصر طبیعی و اساسی اجتماع است و حق دارد از جامعه و دولت اتنظار حمایت داشته باشد.
علاوه بر اختصاص مواد دیگری از اعلامیه جهانی حقوق بشر به موضوع خانواده، به موجب ماده ۱۰ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ماده ۲۳ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب ۲۶ دسامبر ۱۹۶۶ نیز حق نکاح برای زنان و مردانی که به سن ازدواج می رسند به رسمیت شناخته می شود. هیچ نکاحی بدون رضایت آزادانه و کامل طرفین منعقد نمی گردد. دولت های متعهد به آن نیز، به اتخاذ تدابیر لازم به منظور تامین تساوی حقوق و مسولیت های زوجین در ازدواج، در مدت زوجیت، به هنگام انحلال نکاح و تامین حمایت های لازم از اطفال پس از وقوع طلاق ملزم شده اند.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز که از آن به عنوان میثاق ملی تعبیر می شود در سرفصل های متعددی به بیان جهت گیری کلی قوانین و دستگاه های تقنینی، اجرایی و قضایی کشور در جهت حمایت از جایگاه خانواده و حفظ کارکردهای زیر بنایی آن پرداخته است.
در مقدمه قانون اساسی آمده است:
- خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است، و توافق عقیدتی و آرمانی در تشکیل خانواده که زمینه ساز اصلی حرکت تکاملی و رشد یابنده انسان است، اصل اساسی بوده و فراهم کردن امکانات جهت نیل به این مقصود از وظایف حکومت اسلامی است.
همچنین در اصل دهم مقرر داشته است:
- از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، همه قوانین و مقررات و برنامه ریزهای مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از صداقت آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.
در اصل بیست و یکم نیز آمده است:
دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید و امور زیر را انجام دهد:
- ایجاد زمینه مساعد برای رشد شخصیت زن و احیاء حقوق مادی و معنوی او
- حمایت مادران، بالخصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، و حمایت از کودکان بی سرپرست
- ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده ...
علاوه بر اصول مصرح در قانون اساسی، مهم ترین منبع بررسی و واکاوی حقوق خانواده در ایران قانون مدنی ایران مصوب ۱۸/۲/۱۳۰۷ و اصلاحات بعدی آن می باشد که از مواد ۱۰۳۴ الی ۱۲۰۶ به بیان نحوه شکل گیری خانواده، حقوق و تکالیف زوجین در قبال یکدیگر و فرزندان در مدت حیات این نهاد و مکانیزم انحلال پیمان زناشویی و تبعات آن بر زندگی طرفین پرداخته است. همچنین قانونگذاران با در نظر گرفتن تحولات اجتماعی و آثار شگرف آن بر ساختار و نحوه کارکرد خانواده، به منظور حمایت از نهاد خانواده نسبت به تصویب و تایید لوایح و قوانین تکمیلی نیز اقدام کرده اند که در کنار قانون مدنی باید مورد توجه واقع شوند.
اهم آن قوانین بدین شرح است:
- قانون حمایت خانواده مصوب1346
- قانون اصلاح قانون حمایت خانواده مصوب 15/11/1353
- لایحه قانونی دادگاه مدنی خاص مصوب 1/7/1358
- قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب 28/8/1371
- قانون تنظیم خانواده و جمعیت مصوب 26/2/1372
- لایحه جنجالی حمایت از خانواده مصوب مورخ ۳/۴/۱۳۸۶هیات وزیران که هم اکنون در مجلس شورای اسلامی در دست بررسی است.
قانون حمایت خانواده شامل چه مواردی است؟
