از سه هزار سال پیش، کشاورزان ایرانی که در مناطق خشک و کویری کشور زندگی می‌کردند، دست به ابتکاری نوین زدند تا بتوانند در روزهای خشک و بی‌آبی، زمین‌های خود را سیراب کنند. در این ابتکار که شاهکار معماری ایرانی محسوب می‌شود، کشاورزان به حفر قنات یا کاریز پرداختند تا آب را از چشمه‌های جوشان به نقاط خشک و کم آب تحت کشت خود بکشانند؛ راهکاری که به‌زودی در سراسر جهان گسترش یافت.
حالا از میان 40هزار قناتی که امروز هم در ایران فعال هستند، 11 قنات بی‌نظیر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند. در ادامه، این قنات‌های منحصربه‌فرد ایرانی را معرفی می‌کنیم:
قنات «قصبه»، پدیده‌ای شگفت و نمادین از هم نوایی بشر با طبیعت است که نام عمیق ترین قنات ایران و جهان را یدک می کشد. این قنات در شهرستان گناباد واقع است. عمر قنات قصبه مربوط به2500 تا 2700 سال پیش است، همچنین دبی آب آن حدود 150 لیتر بر ثانیه است که تقریبا در تمام طول سال ثابت است. در هزارتویی تاریک و عمیق که به دست معماران باستان آراسته شده و باستان‌شناسان داخلی و بررسی یافته‌های سفالین پراکنده در آن قنات، قصبه را به دوران هخامنشی نسبت می‌دهند. جز این کاریز هیچ چشمه یا رودی در منطقه بیابانی این شهر یافت نمیشود. همین قنات بود که سرانجام موجب شد زندگی در اطراف آنچنان رشد کند که گناباد به یکی از مهم‌ترین و پررفت‌و‌آمدترین شهرهای کشور تبدیل شود. در معماری این قنات بیش از 470 حلقه چاه به کار رفته تا از کورشدن چاه‌ها به‌وسیله دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها جلوگیری شود که این روش از سال‌های دور به زنده‌ماندن قنات قصبه کمک کرده است.آب این قنات در گذشته تا 34 کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است. بازدید از این شاهکار ساخته دست بشر را به عنوان برترین جاذبه شهرستان گناباد پیشنهاد می کنیم.
تاریخ فردوس با احداث قنات بلده عجین شده، چنانکه بسیاری از تمدن‌ها در کنار آب‌ها و قنات‌ها شکل گرفته‌اند. قنات بلده فردوس، بازمانده از دوره ساسانی پدیده‌ای شگفت‌انگیز و متفاوت در دل کویر است، چراکه در منطقه نیمه‌خشکی مانند فردوس که آب تنها منشأ احداث سکونتگاه است، شکل‌گیری، توسعـه و ماندگاری شهـر فردوس و ساخت روستاهای تاریخی مهمی مانند باغستـان بلا و پایین و اسلامیه وابسته به این قنات بوده است: کاریزی با 15 رشته قنات و چهار چشمه جوشان که آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع‌آوری و در شبکه‌ای پیچیده به‌هم وصل میکند و یک شاه‌جوی پدید می‌آورد.
بلده نه‌تنها بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری میکند بلکه پس از پیمودن 35 کیلومتر، بیش از دو هزارو 382 هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس را سیراب و تعداد هزارو 800 قطعه باغ را سیراب می کند. در گذشته 20 کیلومتر از دوطرف شاه‌جوی بلده تا شهر تاریخی فردوس درختکاری بود که امروز از این درختان 9 کیلومتر به صورت پیوسته در محدوده دو باغستان و چند کیلومتر هم در محدوده شهر اسلامیه باقی مانده است. این قنات که روزگاری پیش از زلزله سال 1347 بخش اعظمی از آب مصرفی شهر فردوس را تأمین میکرد، در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. مستندات تاریخی احداث بلده را به قبل از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند اما تاریخ‌نگاری‌های انجام‌شده از سفال‌های اطراف قنات حکایت از آن دارد که قنات بلده 500 سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شده است. این کاریز، آسیابی تاریخی هم دارد که گفته می‌شود باوجود گذشت سال‌ها هنوز پخت نان به روش سنتی در آن ادامه دارد.
قنات زارچ با 120 کیلومتر طول و 2.115 حقله چاه، طولانی‌ترین قنات ایران است. این قنات 3 هزار ساله، در عمق 23 متری زمین حفر شده و تا 150 سال پیش آبدهی خوبی داشت. اما حفر چاه‌های متعدّد در طول مسیر این کاریز، سطح آب در آن را به شدت کاهش داده است که توجهات جهانی به این قنات، می‌تواند باری دیگر آن را احیا کند. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در‌حال‌حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر زمانی به دلیل افت سطح آب زیرزمینی، کم‌آب و سپس خشک شده‌اند. جوی ربانی، جوی قدمگاه، جوی امام‌حسین(ع)، جوی وقت‌الساعت، جوی سیدرکن‌الدین، جوی کلیمیان و جوی محل تل ازجمله پایاب‌های شاخه شیرین قنات زارچ است. قنات تاریخی زارچ در سال84 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است را باید از نظر نوع مسیر و طولانی‌بودن آن، شاهکاری دانست؛ زیرا طول مسیر اصلی، همراه با شاخه‌های آن حدود 80 کیلومتر است.
در طول صد‌ها سال، حیات جوپار در کرمان به قنات‌هایی بسته است که هنوز هم نفس می‌کشند و زیستگاهی هستند برای ماهی سفید کور، خفاش، انواع مار و کبوتران چاهی. قنات گوهرریز یکی از فعال‌ترین قنات‌های جوپار است؛ کاریزی که 750 سال پیش در دوره صفویه حفر شده و در مجموع با سه هزار و 556 متر طول حدود 330 هکتار اراضی آن منطقه را آبیاری میکند. گوهرریز جوپار بعد از گذشت بی‌مهری‌های فراوان در سال‌های اخیر، دو سالی است که مورد توجه قرارگرفته و سرانجام به لیست جهانی میراث پیوست. این قنات با سه هزار و 556 متر طول با 129 حلقه چاه و در 6 رشته با دبی آب 60 لیتر در ثانیه، حدود 330 هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری میکند و یکی از مزیت‌هایش، تأمین آب آن از گسل است.
حسن‌آباد مهریز قنات دیگری است که جهانی شد؛ بازمانده‌ای از دوره میانی اسلامی (قرن هشتم). آبدهی نسبتا مناسب و بالا و عمق کم کانال آبرسان مهریز تا یزد از ویژگی‌های این قنات است، همچنین لایه‌های گچی و نمکی در طول مسیر قنات تشکیل نمیشود و این موجب شده آب قنات با همان کیفیت اولیه بدون داشتن هیچ‌گونه املاحی ازجمله کلسیم، سدیم، منیزیم و... به آبادی‌های پایین‌دست راه سرازیر شود. از گذشته بیشترین استفاده از آب این قنات برای کشاورزی بوده و قسمتی هم برای شرب به‌کار می‌رفته است و در طول مسیر خود آب‌انبارها و باغات و زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کرده و آسیاب‌هایی را به حرکت در می‌آورده اما امروزه فقط به‌منظور استفاده برای آبیاری باغ‌ها به کار می‌رود. قنات حسن‌آباد که به شماره ثبتی «29976» در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، دارای پنج شاخه پیشکار اصلی، پیشکار کوهی، شق قنات، کوه سرخی و شاه‌نشینی است و آبدهی قنات فعلا از شاخه شق‌قنات تأمین می‌شود.
قنات «حسن‌آباد» یزد در مهریز یزد، در باغ «پهلوانپور» قرار دارد و قدمت آن به دوره میانی اسلامی، یعنی قرن هشتم هجری می‌رسد. این قنات از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز می شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن آباد و مریم آباد یزد امتداد می‌یابد و مالکیت آن عمومی و خصوصی است.حوزه آبریز آن نیز، ارتفاعات شیرکوه و سرریز چشمه غربالبیز است. آب دهی قنات مذکور براساس میزان بارندگی سالانه در شیرکوه است و در فصل بهار و سال‌های ترسالی به 200 لیتر در ثانیه می‌رسد. این قنات در مسیر خود موجب رونق کشاورزی شش هزار کشاورز در روستاهای دهنو و حسن‌آباد مشیر یزد شده است. در نزدیکی قنات حسن آباد، آسیاب آبی میرزا نصرالله قرار دارد که آن نیز به ثبت جهانی رسیده و در نوع خود جاذبه گردشگری خوبی ایجاد کرده است.
قنات‌های دو قلوی بم هم در فهرست یونسکو جایی برای خود بازکردند و «دوقلو بودن» یکی از دلایل ثبت آنهاست. با ثبت قنات‌های اکبرآباد و قاسم‌آباد شهرستان بم در استان کرمان، تعداد آثار جهانی کرمان به چهار اثر رسید. اکبرآباد قناتی است که در روستای اکبرآباد از توابع بخش ریگان، شهرستان بم واقع شده و طول آن 1100 متر است و 35 میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات، 7 متر و فاصله مظهر تا محل آن 200 متر و دبی آن هشت‌لیتر بر ثانیه است. گفته می‌شود مالکان این قنات اهالی روستا هسستند و اراضی زیر کشت این قنات به 16هکتار می‌رسد. قنات قاسم‌آباد هم دو هزار و 300 متر طول و 50 میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات 44 متر و فاصله مظهر تا محل آن 300 متر است و دبی آن 139لیتر بر ثانیه است. این قنات هم به اهالی روستا تعلق دارد و صد هکتار از زمین‌های کشاورزی را سیراب میکند.
قنات 2500 ساله «وزوان» در شهر وزوان این استان حفر شده است. از ویژگی‌های این قنات ، بند کردن و بستن آن در فصل زمستان است که یکی از شاهکارهای معماری ایرانی به حساب می آید. نتیجه این معماری آن بود که آب‌های زیرزمینی در فصل زمستان ذخیره می‌شد و قنات وزوان همچون یک سد زیرزمینی برای مهار آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از هدر رفت و مدیریت آب عمل می کرد و می‌توانست حجم انبوهی از آب‌های زیرزمینی را در دل خود نگاه دارد. طول قنات وزوان یک هزار و 800 متر بوده، عمق مادر چاه آن 18 متر و دارای 64 حلقه چاه است. متاسفانه هم اکنون این قنات بستر مناسبی برای جذب گردشگر ندارد. محیط اطراف آن در انحصار انبوهی از نخاله و زباله است و در وضعیت نامناسبی قرار دارد!
قنات مون اردستان جهانی شد، چون ویژگی خاصش دوطبقه‌بودن آن است؛ تنها قنات دوطبقه جهان. مون که قدمتش به 800 سال پیش می‌رسد، از شگفت‌انگیزترین قنات‌هاست. در هر طبقه این قنات دوطبقه آبی مستقل جریان دارد و آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. قنات دوطبقه مون با شماره 9023 در سال 82 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این قنات از نمونه کارهای معماری و مهندسی قدیم است که برای کاوش و حفر آن مقنیان ورزیده به کار گرفته‌شده و با در نظر گرفتن شرایطی اقلیمی آن را ساخته‌اند. آنچه از منابع مکتوب به‌دست می‌آید، این است که این قنات پیش از اسلام و به‌ویژه در دوران کیانیان، اشکانیان و ساسانیان احداث شده و بانی آن را به دو شکل بیان کرده‌اند؛ به قولی بانی آن را کاوه آهنگر دانسته‌اند که زاده اردستان بوده است و به قولی دیگر بانی آن را مقنی یزدی می‌دانند که طی دو مرحله آن را ساخته؛ در مرحله اول پیشنهاد احداث قنات در آن منطقه را به مردم داده است و در بار دوم به لت حفر قنات نامناسب ازسوی مردم، خود اقدام به اصلاح قنات جهت آبدهی بهتر میکند که منجر به حفر میل چاه دوم می‌شود.
این قنات که بخت جهانی‌شدن را داشته، با طول 18 کیلومتر و با عمق صد متر در قسمت‌های نزدیک به مادرچاه و دبی آب زیاد، هم به رودخانه‌ای زیرزمینی شباهت دارد و هم به لحاظ سنگواره‌های آستالاگمیت و آستالاگتیت به غار علیصدر همدان شبیه است. براساس مطالعات زمین‌شناسان دانشگاه تهران دومین قنات قدیمی کشور است با عمری دو هزار ساله. قنات مزدآباد در شهرستان شاهین‌شهر و میمه، واقع شده و در تاریخ 20 اسفند 1385 با شماره ثبت 18097 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
