افترا در اصطلاح حقوقی عبارت است از این که فردی جرمی را به دیگری نسبت بدهد و قادر به اثبات آن نباشد. نوع دیگری از افترا هم وجود دارد و آن افترای عملی است بدین صورت که فردی آلات و ادوات جرم یا وسایلی که ممکن است فرد را در مظن اتهام قرار دهد در منزل یا وسایل یا محل کار فرد دیگر پنهان کند تا با پیدا شدن آنها فرد در مظن اتهام قرار گیرد.
جرم افترا
جرم افترا بر اساس قانون مجازات اسلامی، جرمی است که در آن شخص فعل یا عنوان مجرمانه ای را بدون داشتن توانایی اثبات به فرد دیگری نسبت می دهد. به طور مثال اطلاق عنوان ” تو دزد هستی ” به فرد دیگری در صورتی که نتوان آن را اثبات کرد افترا محسوب می شود. جرم افترا، از جمله جرائم علیه اشخاص محسوب می شود که در آن فردی فعلی مجرمانه را به فرد دیگر نسبت می دهد که توانایی اثبات آن را ندارد. ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی صراحتا بیان می کند که هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جرائد یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری را صریحاً نسبت دهد یا آن ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی که موجب حد است به یک ماه تا یک سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و یا یکی از آنها حسب مورد محکوم خواهد شد. در این ماده به طور مشخص اسباب و ارکان مختلف جرم افترا بیان شده است. بنابراین یک فرد چه به صورت شفاهی و چه به صورت کتپی اقدام به افترا زدن به فرد دیگری کند به موجب این ماده قانونی، مجرم به حداکثر ۳ ماه حبس یا پرداخت جریمه نقدی ( بین دو تا ۸ میلیون تومان ) محکوم خواهد شد. البته در مواردی که افترا به لواط یا زنا باشد موجب حد قذف است و به ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد. این نوع جرم افترا را به افترا قولی شهرت دارد. یعنی این که مجرم تنها با استفاده از سخن ( به صورت کتبی یا شفاهی ) جرم غیر قابل اثباتی را به فردی دیگر نسبت داده است.
جرم افترا عملی چیست؟
در قانون مجازات اسلامی از عبارت دیگری به نام جرم افترای عملی استفاده شده است. در ماده ۶۶۹ آمده است ” هر کس عالماً عامداً به قصد متهم نمودن دیگری آلات و ادوات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او می گردد بدون اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به او است بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گردد، پس از صدور قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص، مرتکب به حبس از شش ماه تا سه سال و یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم می شود. بنابراین بر اساس ماده ۶۹۹ قانون مجازات اسلامی هر فردی با قصد و نیت قبلی وسیله جرمی را به هر نحوی به فرد دیگری نسبت بدهد و این کار موجب شود که آن فرد تحت تعقیب قضایی قرار بگیرد، عملا مرتکب جرم افترا عملی شده است. مسلما مجازات این جرم باید سنگین تر از جرم افترای قولی باشد. مجرم در این حالت به ۶ ماه تا سه سال حبس یا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می شود. توجه داشته باشید که مجازات جرم افترا در هر دو حالت افترای عملی و قولی قابل گذشت است. یعنی شاکی به هر نحو اگر از حق خود بگذرد مجازات متوقف می شود. نکته مهم دیگر این است که مجازات جرم افترا قولی یا عملی از درجه ۶ محسوب می شود. این سخن بدین معنی است که سوء سابقه کیفری در پرونده مجرم درج نخواهد شد. نکته بسیار مهم اینجاست که اثبات افترا نسبت داده شده بر عهده زننده افترا است. یعنی اگر کسی به فرد دیگری عنوان ” دزد بودن ” را نسبت داده باشد، آن فرد باید این عنوان را اثبات کند. در این جا فردی که به او افترا زده شده تنها باید ثابت کند که این عنوان به هر نحوی به او داده شده است. استفاده از شاهد یا مستنداتی که بتواند قضایی را مجاب کند می تواند کافی باشد.
جرم افترا در شبکه های فضای مجازی
یکی از مسائل و چالش های امروز دنیای حقوقی، فضای مجازی است. در این فضا به سادگی امکان توهین یا افترا وجود دارد. از این رو در ماده ۱۸ قانون جرائم رایانه ای ” هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سیستم رایانه یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد جرم محسوب شده و مورد پیگرد قانونی قرار خواهد گرفت. توجه داشته باشید که دراین قانون نسبت دادن هر نوع عمل به صورت مطلق مد نظر قرار گرفته و مجرمانه یا غیر مجرمانه بودن آن در قانون بیان نشده است. صرف این که این عمل کذب نسبت داده شده باشد بر اساس ماده ۱۸ قانون جرائم رایانه ای جرم محسوب می شود.
جرم افترا در قانون مبارزه با مواد مخدر
هرگاه کسی با هدف وارد کردن اتهام به فرد دیگری مواد مخدر، روانگردان یا مشروبات الکلی را در محلی قرار دهد، به موجب قانون مبارزه با مواد مخدر، آن فرد به حداکثر مجازات همان جرم محکوم خواهد شد. یعنی اگر فردی با هدف افترا ۱۰ کیلو مواد مخدر را در وسایل فرد دیگری قرار دهد، در صورت محرز شدن جرم افترا، این فرد به حداکثر مجازات حمل مواد مخدر یعنی اعدام محکوم خواهد شد.
ارکان جرم افترا
عناصر تشکیل دهنده جرم افترا و شرایط تحقق آن به این نحو است که شخص عملی که عنوان مجرمانه دارد را به صورت صریح و از هر طریقی به دیگری نسبت دهد و نتواند صحت آن امر را اثبات کند به شرط آنکه شخص عالمانه و عامدانه و با قصد متهم کردن دیگری عمل مجرمانه را به وی نسبت دهد یعنی برای تحقق این جرم هم سوءنیت عام و هم سوءنیت خاص باید وجود داشته باشد و شخص باید بداند عملی که به دیگری نسبت می دهد دارای عنوان مجرمانه است. در این قسمت قصد داریم با دقت در این ماده قانونی ارکان جرم افترای قولی را بیان کنیم.
- مفتری باید جرم را صریح و واضح به دیگری نسبت بدهد. مثلا اگر اینگونه شکایت خود را بیان کند که سرقت انجام شده کار یکی از اعضای خانواده است از موضوع این ماده خارج است.
- مفتری باید با انگیزه وارد کردن ضرر و زیان و هتک حیثیت؛ آن جرم را به دیگری نسبت بدهد یعنی باید با سوء نیت این عمل را انجام بدهد.
- آن امر پوچ و واهی باشد و از اوضاع و احوال نتوان فرد را در مظن اتهام قرار داد. مثلا اتهام سرقت به فرد ولگرد که به سرقت هم شهرت دارد و شواهد ابتدایی هم دلیل بر توجه اتهام به این فرد است امری واهی نبوده هرچند که بی گناهی شخص ولگرد اثبات شود
- مفتری نتواند درستی ادعای خود را در مرجع قضایی صلاحیتدار اثبات کند. عبارت «و نتواند صحت آن را در دادگاه اثبات نماید» نقطه کلیدی این ماده قانونی است. در صورت اثبات جرم ادعای شاکی اثبات شده و در مرحله ادعا و تهمت باقی نمی ماند.
- انتشار، شرط زیر بنایی این جرم است. در واقع اگر کسی متنی حاوی انتساب جرم یا شکوائیه ای تهیه کند و نزد خود نگاه دارد و آن را منتشر نکند یا به دادسرا ارائه ندهد مرتکب جرم افترا نشده است.
- افترا وقتی محقق است که مفتری جرمی را صریحا به فرد دیگر نسبت دهد. مقنن تعریف جرم را در ماده ۲ قانون مجازات آورده است. هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود. بنابراین نسبت دادن اعمال خلاف هنجار یا خلاف ادب جرم تلقی نمی شوند.
- چنانچه جرم افترا ثابت شود و مفتری نتواند ادعای خود را اثبات کند مستحق کیفر است که مقنن در ماده ۶۹۷ برای مفتری مجازات جزای نقدی درجه شش درنظرگرفته است.
- اگر کسی از روی خشم و عصبانیت به دیگری بگوید دزد و کلاهبردار موضوع جرم توهین است و نه افترا.
- در ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی عبارت «جز در مواردی که موجب حد است» آورده شده است. منظور مقنن معاف بودن اینگونه موارد از کیفر نیست بلکه منظور این است که این موارد دارای مجازات بیان شده و حد تعیینی شارع هستند و نه تعزیر مقرره مقنن در این ماده. مثل قذف (اتهام زنا یا لواط به دیگری)
رسیدگی به جرم افترا چگونه است؟
در گذشته رویه به این صورت بوده است که هرگاه شخصی جرمی را به دیگری منتسب میکرد ابتدا تعقیب نمی شده بلکه اول به ادعای او رسیدگی می شد و در صورت عدم اثبات جرم و صدور حکم برائت از دادگاه یا قرار منع تعقیب از دادسرا فرد می توانسته از فرد مفتری تحت عنوان افترا شکایت کند. رویه ایی که با تصویب قانون کتاب پنجم قانون مجازات(تعزیرات) در سال ۱۳۷۵ شکل گرفته است به صورت است که مفتری علیه (شخصی که جرم به او نسبت داده شده) قبل از این که به جرم او رسیدگی شود می تواند از مفتری شکایت کند. در این صورت مفتری به دادگاه احضار شده و اسناد و مدارک صحت گفته خود را به دادگاه تسلیم میکند. اگر دادگاه پس از بررسی اسناد و مدارک گفته مفتری را صحیح و موثق دانست حکم برائت مفتری را صادر میکند. شایان ذکر است که رویه اول تبعیت و اقبال بیشتری بین قضات دارد و طرز بیان مقنن در ماده ۶۹۷ باعث بوجود آمدن رویه دوم شده است.
پایان سخن
همانطور که گفتیم افترا یعنی نسبت دادن فعلی غیر واقعی و مجرمانه به فرد دیگری است. این اتفاقی است که شاید بارها و بارها در جامعه و به خصوص در فضای مجازی می افتد. اما بسیاری از این افرادی که دیگران را متهم به افعال مجرمانه می کنند حتی نمی دانند که این کار می تواند عواقب قانونی سختی برای آن ها داشته باشد. همچنین در خاطر داشته باشید جرم افترا به دو صورت عملی و قولی قابل اثبات است. یعنی اگر شما به صورت شفاهی یا کتبی فعلی مجرمانه به فرد دیگری را نسبت داده باشید و از عهده اثبات آن بر نیاید عملا مرتکب جرم افترا شده اید. در ضمن نیاز به مجرمانه بودن فعل بر اساس قانون جرائم رایانه ای نیست. یعنی شما در فضای مجازی هر فعل کذبی را به فرد دیگری نسبت دهید بر اساس قوانین جرائم رایانه ای مجرم هستید.
چگونگی اثبات جرم کاهبرداری
