به گزارش سرویس طب سنتی و گیاهان دارویی پایگاه خبری ساعدنیوز، اسپند (Peganum harmala)، گیاهی که دانههای سیاهش در فرهنگ ایرانی با دود و سلامتی و دفع چشمزخم گره خورده است، جایگاهی ویژه در طب سنتی دارد. اما آیا خواص اسپند تنها به باورهای قدیمی محدود میشود یا پشتوانه علمی نیز دارد؟ در این مقاله جامع، به بررسی دقیق خواص و مضرات اسپند، طبع آن در طب سنتی، روشهای مصرف و نگاه علم نوین به این گیاه پرآوازه میپردازیم تا به درک کاملی از این گنجینه طب سنتی دست یابیم.
اسپند که با نامهای دیگری چون "اسفند"، "حرمل" و "سداب سوری" نیز شناخته میشود، گیاهی است علفی و چندساله که در مناطق مدیترانهای و بخشهایی از آسیا، از جمله ایران، میروید. استفاده از این گیاه قدمتی چندهزارساله دارد و نه تنها در طب سنتی ایران، بلکه در فرهنگ و طب دیگر ملل نیز به عنوان گیاهی با خواص درمانی و آیینی مورد توجه بوده است. شهرت اصلی اسپند در میان عموم مردم به دلیل دود کردن دانههای آن برای ضدعفونی کردن محیط و دفع انرژیهای منفی و چشمزخم است، اما کاربردهای آن در طب سنتی بسیار فراتر از این است.

از دیدگاه طب سنتی ایران، اسپند دارای طبعی گرم و خشک در درجه سوم است. این ویژگی باعث میشود که اسپند برای درمان بیماریهایی که ناشی از غلبه سردی و تری (بلغم) و سردی و خشکی (سودا) هستند، بسیار مؤثر باشد. به همین دلیل، افراد با مزاج گرم و خشک (صفراوی) باید در مصرف آن احتیاط کنند.
مصلحات اسپند: برای کاهش شدت گرمی و خشکی اسپند و عوارض احتمالی آن، در طب سنتی از مصلحات (اصلاحکنندهها) استفاده میشود. بهترین مصلحات برای اسپند، مواد غذایی با طبع سرد و تر هستند مانند:
سکنجبین
رب انار ترش
میوههای ترش
عرق کاسنی و شاهتره
خواص درمانی اسپند به دو شکل اصلی مورد استفاده قرار میگیرد: خواص دود اسپند و خواص خوراکی اسپند.
دود کردن اسپند یکی از قدیمیترین روشهای بهرهبرداری از این گیاه است که علاوه بر جنبههای فرهنگی، فواید درمانی نیز دارد:
ضدعفونی کننده قوی محیط: تحقیقات جدید نیز نشان داده است که دود اسپند دارای خواص ضدمیکروبی و ضدقارچی است و میتواند به پاکسازی هوا از عوامل بیماریزا کمک کند. این خاصیت، اسپند را به یک ضدعفونیکننده طبیعی و ارزان برای محیط زندگی و محل کار تبدیل میکند.
آرامبخش و کاهش استرس: رایحه خاص دود اسپند بر سیستم عصبی تأثیر گذاشته و میتواند به کاهش اضطراب، استرس و ایجاد حس آرامش کمک کند.
دفع حشرات: دود اسپند یک دافع حشرات طبیعی است و میتواند به دور کردن پشه و مگس کمک کند.
توجه: مصرف خوراکی اسپند باید با احتیاط فراوان و ترجیحاً تحت نظر متخصص طب سنتی انجام شود، زیرا مقادیر زیاد آن سمی است.
درمان بیماریهای گوارشی:
ضدانگل و کرم روده: اسپند یکی از قویترین گیاهان دارویی برای دفع انگلها و کرمهای روده و معده است.
رفع سردی معده (بلغم): به دلیل طبع گرم و خشک، اسپند برای افرادی که از نفخ، سوءهاضمه و رفلاکس ناشی از سردی معده رنج میبرند، مفید است.
درمان یبوست: اسپند خاصیت ملین داشته و به درمان یبوستهای ناشی از سردی مزاج کمک میکند.
سلامت سیستم عصبی:
درمان افسردگی و افزایش شجاعت: در طب سنتی از اسپند به عنوان دارویی برای رفع سودا و درمان افسردگی، ترس و اضطراب استفاده میشود و گفته شده که شجاعت را افزایش میدهد.
تسکین دردهای عصبی: روغن اسپند برای ماساژ و تسکین دردهای سیاتیک، کمردرد و دردهای مفصلی ناشی از سرما بسیار مؤثر است.
کمک به درمان بیماریهایی چون صرع، فلج و رعشه: در منابع طب سنتی ذکر شده که اسپند میتواند در کنترل و بهبود علائم این بیماریها که منشأ سردی دارند، نقش داشته باشد.
سلامت دستگاه تنفسی:
خلطآور قوی: اسپند به پاکسازی ریهها و سینوسها از رطوبت و خلطهای لزج کمک میکند و برای درمان سرفههای بلغمی و تنگی نفس مفید است.
خواص برای زنان:
قاعدهآور: اسپند به باز شدن قاعدگی کمک میکند، اما مصرف آن در دوران قاعدگی و بارداری اکیداً ممنوع است.
کمک به درمان تنبلی تخمدان: با تنظیم هورمونها و گرم کردن رحم، میتواند به بهبود عملکرد تخمدانها کمک کند.
تحقیقات علمی مدرن نیز برخی از خواص سنتی اسپند را تأیید کرده است. دانههای اسپند حاوی آلکالوئیدهای قدرتمندی مانند هارمین، هارمالین و پگانین هستند. این ترکیبات دارای اثرات بیولوژیکی متنوعی از جمله:
ضدمیکروب و ضدقارچ: تأییدکننده خاصیت ضدعفونیکنندگی آن.
ضدالتهاب: توجیهکننده استفاده از آن برای دردهای مفصلی.
مهارکننده مونوآمین اکسیداز (MAOIs): این خاصیت دلیل تأثیرات ضدافسردگی و روانگردان اسپند است. به همین دلیل، مصرف همزمان آن با داروهای ضدافسردگی بسیار خطرناک است.
با وجود خواص فراوان، اسپند گیاهی است که مصرف نادرست آن میتواند بسیار خطرناک باشد.
سمی بودن: مصرف بیش از حد و خودسرانه اسپند (بهویژه به صورت خوراکی) سمی است و میتواند به کبد، کلیه، قلب و سیستم عصبی آسیب جدی وارد کرده و حتی منجر به مرگ شود.
تهوع و استفراغ: اولین و شایعترین عارضه مصرف خوراکی اسپند، حالت تهوع و استفراغ است.
سقط جنین: اسپند یک گیاه قاعدهآور قوی است و مصرف آن برای زنان باردار ممنوع است، زیرا باعث سقط جنین میشود. زنان شیرده نیز باید از مصرف آن خودداری کنند.
مضر برای گرممزاجها: افراد با طبع گرم و خشک (صفراوی) با مصرف اسپند دچار عوارضی چون سردرد، خشکی دهان، خارش و کهیر میشوند.
تداخلات دارویی: اسپند با بسیاری از داروها، بهویژه داروهای ضدافسردگی (SSRIs و MAOIs)، داروهای آرامبخش و داروهای قلبی تداخل دارد و مصرف همزمان آنها میتواند بسیار خطرناک باشد.
برای ضدعفونی محیط: مقداری از دانههای اسپند را در اسپنددودکن یا روی حرارت ملایم قرار دهید تا دود کند. میتوانید برای اثر بهتر، کمی کندر یا گلپر نیز به آن اضافه کنید.
برای مصرف خوراکی (با احتیاط فراوان): معمولاً در طب سنتی، مقدار کمی از دانههای اسپند (حدود یک قاشق چایخوری) را به همراه آب و بدون جویدن، قورت میدهند. برای کاهش سمیت، برخی آن را چند بار با آب میشویند. توصیه اکید میشود که مصرف خوراکی تنها با تجویز متخصص طب سنتی انجام شود.
روغن اسپند: برای دردهای مفصلی و سیاتیک، روزی 2 تا 3 بار روغن اسپند را روی محل درد ماساژ دهید.
اسپند بدون شک یکی از گیاهان دارویی قدرتمند در طب سنتی ایران است که خواص درمانی قابل توجهی در زمینههای مختلف از جمله مشکلات گوارشی، عصبی و تنفسی دارد. با این حال، قدرت این گیاه همانند یک شمشیر دولبه عمل میکند؛ مصرف ناآگاهانه و بیش از حد آن میتواند عوارض جبرانناپذیری به همراه داشته باشد.
کلید بهرهمندی از فواید اسپند، استفاده هوشمندانه، محتاطانه و بر اساس دانش طب سنتی است. دود کردن آن برای پاکسازی محیط روشی ایمن و مفید است، اما برای مصارف خوراکی حتماً باید با یک متخصص طب سنتی مشورت کرد تا از بروز خطرات احتمالی جلوگیری شود. اسپند گنجینهای است که باید با احترام و آگاهی با آن برخورد کرد.
برای مشاهده مطالب مرتبط با طب سنتی اینجا کلیک کنید.
8 ماه پیش